Ἱερὴ παράδοση. Μητροπολίτης Γόρτυνος Ἰερεμίας

Μητροπολίτης Γόρτυνος Ἰερεμίας 

1. Σάν νά μήν ἔχουμε σωστή ἔννοια γιά τήν ἱερή Παράδοση· σάν νά νομίζουμε ὅτι ἡ Ἁγία Γραφή καί ἡ ἱερή Παράδοση ἀποτελοῦν δυό διαφορετικά πράγματα, δυό ξέχωρες πηγές τῶν δογμάτων τῆς πίστης μας. Καί ὅπως λέει ὁ Ἐπίσκοπος Κάλλιστος Γουέαρ, ὄχι μόνο μή Ὀρθόδοξοι ἀλλά καί πολλοί Ὀρθόδοξοι υἱοθετοῦν αὐτήν τήν ἄποψη, ὁρίζοντες τήν Παράδοση ὡς τήν προφορική διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ πού δέν καταγράφηκε ἀπό τούς Ἀποστόλους καί ὁμιλοῦντες περί δύο διαφορετικῶν πηγῶν τῆς χριστιανικῆς πίστης, τῆς ἁγίας Γραφῆς καί τῆς ἱερᾶς Παραδόσεως.¹ 

Ἡ τοποθέτηση αὐτή δέν εἶναι ὀρθόδοξη. Ὁ Θεός ἀποκάλυψε, «παρέδωκε» στήν Ἐκκλησία Του τήν Ἀλήθεια. Αὐτή εἶναι ἡ ἱερή Παράδοση: Εἶναι ὅλη ἡ ἀλήθεια τῆς πίστης μας. Ἕνα ὅμως μέρος ἀπό αὐτή τήν Παράδοση, λόγω ὁρισμένων περιστάσεων, καταγράφηκε καί ἀποτέλεσε τήν Ἁγία Γραφή.

Ὥστε ἡ Ἁγία Γραφή εἶναι μόνο ἕνα μέρος τῆς ἱερῆς Παράδοσης, ἡ ὁποία εἶναι ἡ μόνη πηγή τῆς πίστης μας.²

 Kαί δέν καταγράφηκε μόνο στήν Ἁγία Γραφή ἕνα μέρος τῆς ἱερῆς Παράδοσης, δηλαδή τῆς ἀποκαλυφθείσης Ἀλήθειας τοῦ Θεοῦ, ἀλλά καί σέ ἄλλα μνημεῖα τῆς Ἐκκλησίας μας. «Παράδοση εἶναι ἡ ὀρθή πίστη, πού ἀποκαλύπτεται ἀπό τόν Θεό στούς θεουμένους καί οἱ ὁποῖοι στήν συνέχεια τήν παραδίδουν στόν λαό τοῦ Θεοῦ, μέσα ἀπό τήν ἁγία Γραφή, τά συγγράμματα τῶν ἁγίων Πατέρων, τίς ἀποφάσεις τῶν Συνόδων, τά μυστήρια καί τήν λατρεία τῆς Ἐκκλησίας μας» (Ἀρχιεπίσκοπος Σινᾶ, Φαράν καί Ραϊθώ κ. Δαμιανός).³ 

Δέν εἶναι λοιπόν τό πᾶν ἡ Ἁγία Γραφή, ὅπως λέγουν οἱ Προτεστάντες, ἀλλά τό πᾶν εἶναι ὅλη ἡ ἱερή Παράδοση, ὅπως βιώνεται ἀπό τήν Ἐκκλησία. Ἄς φανταστοῦμε τήν πρώτη ἐποχή τῆς Ἐκκλησίας μας, πού δέν εἶχε γραφεῖ ἀκόμα κανένα βιβλίο τῆς Καινῆς Διαθήκης. Ἡ Ἐκκλησία καί τότε ἀσφαλῶς γνώριζε, κήρυττε καί βίωνε τήν διά τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ ἀποκαλυφθεῖσα Ἀλήθεια καί δέν ἀποκαλύφθηκε αὐτή ἡ Ἀλήθεια στήν Ἐκκλησία ἀργότερα μέ τήν συγγραφή τῆς Καινῆς Διαθήκης. Ἐπειδή φατρίαζαν οἱ Χριστιανοί στήν Κόρινθο καί γιά διάφορα ἄλλα θέματα, ἔγραψε ὁ ἀπόστολος Παῦλος τήν Α´ πρός Κορινθίους ἐπιστολή του· ἐπειδή δέν μποροῦσε ὁ Ἀπόστολος νά ἐπικοινωνήσει μέ τήν Ἐκκλησία τῆς Θεσσαλονίκης μέ ἄλλο τρόπο καί νά συμβουλεύσει τούς χριστιανούς γιά ὁρισμένα θέματα, ἔγραψε σ᾽ αὐτούς τήν πρώτη του ἐπιστολή· καί ἐπειδή παρεξήγησαν τήν ἐπιστολή του αὐτή ἔγραψε σ᾽ αὐτούς καί δεύτερη ἐπιστολή, ὅπου πρέπει νά παρατηρήσουμε ὅτι παραπέμπει τούς ἀναγνῶστες του στό προφορικό κήρυγμα σ᾽ αὐτούς (βλ. Β´ Θεσ. 2,5.15). 

Δηλαδή ἄν δέν συνέβαιναν αὐτές οἱ παρεξηγήσεις καί ἀταξίες στίς τοπικές αὐτές Ἐκκλησίες, δέν θά γράφονταν οἱ ἐπιστολές αὐτές. Τό ἴδιο ἰσχύει περίπου καί μέ τίς ἄλλες ἐπιστολές καί τά ἄλλα κείμενα τῆς Καινῆς Διαθήκης. Γι᾽ αὐτό καί γράψαμε παραπάνω ὅτι δέν εἶναι τό πᾶν ἡ Ἁγία Γραφή, ὅπως ἰσχυρίζονται οἱ Προτεστάντες, ἀλλά ὅλη ἡ ἀποκαλυφθεῖσα Ἀλήθεια τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, πού τήν λέμε «ἱερή Παράδοση» καί πού βιώνεται ἀπό τήν ἀρχή στήν Ἐκκλησία. 

Ἔτσι, πολλές ἀλήθειες τῆς πίστης μας, πού βιώνουμε σάν χριστιανοί, πιθανόν νά μήν ἀναπτύσσονται διά πολλῶν στήν Καινή Διαθήκη, ἀκριβῶς γιατί δέν τίς ἀμφισβήτησαν οἱ πρῶτοι χριστιανοί ἀδελφοί μας, ὥστε νά ἀναγκαστοῦν οἱ Ἀπόστολοι νά γράψουν εἰδικό κείμενο γι᾽ αὐτές. Ἔτσι δέν λέγεται στήν Καινή Διαθήκη καθαρά ὅτι πρέπει νά κάνουμε τό σημεῖο τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, γιατί αὐτό ἦταν γνωστό στήν ζωή τῆς Ἐκκλησίας, γιατί ἔτσι γινόταν καί δέν τό ἀμφισβήτησε κανείς· καί ἀσφαλῶς, ἄν σέ μιά τοπική Ἐκκλησία γινόταν ἀπό μερικούς αὐτή ἡ ἀμφισβήτηση, οἱ Ἀπόστολοι θά ἔγραφαν πρός τήν Ἐκκλησία αὐτή γιά τό θέμα αὐτό. 

Τό ἴδιο ἔχουμε νά ποῦμε γιά τό ἀειπάρθενο τῆς Θεοτόκου. Οἱ Προτεστάντες καί Χιλιαστές τό ἀμφισβητοῦν, γιατί νομίζουν ὅτι δέν ὁμιλεῖ ἡ Καινή Διαθήκη γι᾽ αὐτό.⁴ Ἀλλά δέν ἦταν ἀνάγκη νά γραφεῖ στήν Καινή Διαθήκη, ἀφοῦ ἦταν πίστη τῶν χριστιανῶν ἡ ἀειπαρθενία τῆς Θεοτόκου. – Εἶναι πολύ ἀνόητο αὐτό πού μᾶς ρωτοῦν οἱ αἱρετικοί, «ποῦ τό λέει ἡ Ἁγία Γραφή αὐτό πού κάνετε οἱ Ὀρθόδοξοι;». Ἀλλά δέν εἶναι ὅλη ἡ Ἁγία Γραφή ἡ θεία Ἀποκάλυψη. 

Ἡ Γραφή εἶναι τό μοναδικό κριτήριο γιά τήν αὐθεντική, τήν γνήσια Ἀποκάλυψη, ἀλλά ὄχι ἡ θεία Ἀποκάλυψη: «Ἡ ἰδέα ὅτι ἡ Γραφή δύναται νά ταυτισθῇ πρός τήν Ἀποκάλυψιν εἶναι οὐ μόνον γελοία ἀπό πατερικῆς ἀπόψεως, ἀλλά καί καθαρά αἵρεσις. Ἡ Γραφή δέν εἶναι Ἀποκάλυψις, ἀλλά λόγος περί Ἀποκαλύψεως» (πατήρ Ἰωάννης Ρωμανίδης).⁵ 

Κλείνουμε τήν παράγραφο αὐτή μέ τά ὅσα ὡραῖα λέει ὁ Ἀρχιμ. Σωφρόνιος, συγγραφέας τοῦ βιβλίου ὁ Γέροντας Σιλουανός: «Ἡ Ἁγία Γραφή δέν εἶναι βαθύτερη ἤ σπουδαιότερη ἀπό τήν Ἱερή Παράδοση, ἀλλά μιά ἀπό τίς μορφές της. 

Ἡ μορφή αὐτή εἶναι ἡ πιό πολύτιμη, γιατί εὔκολα διαφυλάσσεται καί εὔκολα χρησιμοποιεῖται. Ἄν ὅμως ἡ Γραφή ἀπομονωθεῖ ἀπό τό ρεῦμα τῆς Ἱερᾶς Παραδόσεως, δέν μπορεῖ νά γίνη κατανοητή. Ἐνεργοῦν λανθασμένα ὅσοι, ἀφοῦ ἀποκόψουν τόν ἑαυτό τους ἀπό τήν Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, πορεύονται – ἔτσι νομίζουν – πρός τίς πηγές της, δηλαδή πρός τήν Ἁγία Γραφή. Πηγή τῆς Ἐκκλησίας δέν εἶναι ἡ Ἁγία Γραφή, ἀλλά ἡ Ἱερή Παράδοση. 

Τίς πρῶτες δεκαετίες τῆς ἱστορίας της ἡ Ἐκκλησία δέν εἶχε τίς Γραφές τῆς Καινῆς Διαθήκης καί ζοῦσε μόνο μέ τήν Παράδοση, κι αὐτήν καλοῦνται οἱ πιστοί νά τηρήσουν, ὅπως ξέρουμε ἀπό τίς ἐπιστολές τοῦ Ἀπ. Παύλου (Β´ Θεσ. β´ 15).

Εἶναι πασίγνωστο πώς ὅλοι οἱ αἱρεσιάρχες στηρίζονταν στήν Ἁγία Γραφή, μέ τήν μόνη διαφορά πώς τήν ἐξηγοῦσαν κατά τήν γνώμη τους. Γιά μιά τέτοια διαστρέβλωση τῆς ἔννοιας τῆς Ἁγίας Γραφῆς κατά τήν αὐθαίρετη ἐξήγησή της μίλησε ἤδη ὁ Ἀπόστολος Πέτρος (Β´ Πέτρ. γ´ 16)».⁶

2. Ἡ ἱερή Παράδοση, ἡ ἀποκαλυφθεῖσα δηλαδή Ἀλήθεια τοῦ Θεοῦ, δόθηκε στούς Ἀποστόλους καί κηρύχθηκε ἀπ᾽ αὐτούς στούς πιστούς. Γι᾽ αὐτό καί λέγοντας ἱερή Παράδοση νοοῦμε τήν διδασκαλία πού ἔρχεται ἀπό τήν Ἐκκλησία τῶν ἀποστολικῶν χρόνων· καί γι᾽ αὐτό στόν δεύτερο μέχρι τόν τέταρτο αἰώνα καλεῖται «ἡ Ἀποστολική Παράδοση».

Πρέπει νά λάβουμε καλά ὑπόψη ὅτι ἡ παλαιά Ἐκκλησία πρόσεχε τήν ἐσωτερική ζωή της ἀπό τούς ἐκτός αὐτῆς· τά ἅγιά της Μυστήρια γίνονταν μυστικά, φυλάσσονταν ἀπό τούς μή χριστιανούς. Ὅταν τελοῦνταν τά Μυστήριά της – τό Βάπτισμα ἤ ἡ θεία Εὐχαριστία – δέν ἦταν παρόντες οἱ μή χριστιανοί. Ἡ τάξη τῆς τελετῆς τῶν Μυστηρίων δέν ἦταν καταγραμμένη, ἀλλά μεταδιδόταν προφορικά· καί ὅ,τι γινόταν μυστικά ἀποτελοῦσε τό οὐσιαστικό μέρος τῆς πίστης. 

Ὁ ἅγιος Κύριλλος ὁ Ἰεροσολύμων (4ος αἰώνας) μᾶς τό παρουσιάζει αὐτό πολύ καθαρά. Ἀναλαμβάνοντας τήν κατήχηση ἐκείνων πού εἶχαν ἀποφασίσει νά γίνουν χριστιανοί, λέει ὁ ἱεράρχης πρός αὐτούς στήν προκατήχησή του: Ἄν σέ ρωτήσουν αὐτοί πού δέν ἔχουν ἀποφασίσει ἀκόμη νά γίνουν χριστιανοί τί σοῦ διδάξαμε, νά μήν πεῖς τίποτα σ᾽ αὐτούς πού εἶναι ἔξω ἀπό τήν Ἐκκλησία. Γιατί αὐτό πού σοῦ παραδίδουμε εἶναι Μυστήριο καί τήρησε αὐτό τό Μυστήριο γιά Ἐκεῖνον πού εἶναι μισθαποδότης. 

Καί ἄν σέ ρωτήσει αὐτός πού εἶναι ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας, «τί πειράζει νά τό μάθω καί ἐγώ τό Μυστήριο αὐτό;», σκέψου ὅτι καί ὁ ἄρρωστος ζητᾶ νά πιεῖ κρασί· ἀλλά ἄν τοῦ δοθεῖ σέ ἀκατάλληλο καιρό τοῦ κάνει ζημιά· καί δέν γίνεται μόνο ζημιά στόν ἄρρωστο, ἀλλά συκοφαντεῖται καί ὁ ἰατρός. Ἔτσι αὐτός πού δέν πῆρε ἀκόμη τήν ἀπόφαση νά γίνει χριστιανός: Ἄν ἀκούσει ἀπό τόν πιστό τό Μυστήριο καί ὁ ἴδιος αὐτός βλάπτεται, γιατί θά μυκτηρίσει τό ἱερό Μυστήριο, καί ὁ πιστός θά κατακριθεῖ ὡς προδότης.⁷

Σέ μιά ἄλλη ἀπό τίς μετέπειτα ὁμιλίες του ὁ ἅγιος Κύριλλος πάλι λέει στούς πορευομένους γιά τό βάπτισμα ὅτι τούς παραδίδει τήν πίστη σέ λίγους στίχους, γιά νά τούς ἀπομνημονεύσουν καί ὄχι νά τούς καταγράψουν καί φανερωθεῖ στούς ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας.⁸ Καί τελειώνοντας τήν προκατήχησή του ὁ ἅγιος Ἱεράρχης λέει καθαρά σ᾽ αὐτούς πού τήν ἄκουσαν, νά μήν τήν ἀνακοινώνουν σέ ἀνθρώπους πού δέν εἶναι χριστιανοί.⁹

Τόσο πολύ πρόσεχε ἡ ἀρχαία Ἐκκλησία νά μήν γίνονται γνωστά τά Μυστήριά της στούς ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας εὑρισκομένους.¹⁰

3. Ὁ ἅγιος Βασίλειος ὁ Μέγας ἔχει μιά πολύ ὡραία περικοπή στήν ὁμιλία του περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὅπου μιλάει γιά πολλά πού ἔχουμε παραλάβει ἀπό τήν ἱερή Παράδοση καί τά ὁποῖα δέν ἀναφέρονται στήν Ἁγία Γραφή: Τό νά κάνουμε τόν σταυρό μας, τό νά στρεφόμαστε πρός ἀνατολάς ὅταν κάνουμε τήν προσευχή μας, τά λόγια πού λέμε κατά τόν καθαγιασμό τοῦ ἄρτου καί τοῦ οἴνου στήν θεία Λειτουργία, ἡ εὐλογία τοῦ ὕδατος τῆς κολυμβήθρας, τό νά βυθίζεται ὁ βαπτιζόμενος τρεῖς φορές σ᾽ αὐτήν καί τόσα ἄλλα ἀκόμη τά ἔχουμε παραλάβει ἀπό τήν ἱερή Παράδοση.¹¹

3. Οἱ Ὀρθόδοξοι ἄν καί δεχόμαστε μέ ἀπόλυτο σεβασμό τήν αὐθεντικότητα τῆς ἱερῆς Παράδοσης, πού ἔρχεται ὡς ἱερή κληρονομιά ἀπό τό παρελθόν, ὅμως γνωρίζουμε ὅτι δέν ἔχει τήν ἴδια ἰσχύ μέ αὐτήν κάθε τι πού ἔρχεται ἀπό τό παρελθόν. Κάθε τι πού ἔρχεται ἀπό τό παρελθόν δέν ἔχει πράγματι τήν ἴδια ἀξία μέ τήν ἱερή Παράδοση, οὔτε κάθε τι πού λαμβάνουμε ἀπό τό παρελθόν εἶναι ἀναγκαίως καί ἀληθινό. Ὑπάρχει διαφορά μεταξύ τῆς «ἱερῆς Παράδοσης» καί τῶν «παραδόσεων». Πολλές τέτοιες παραδόσεις, πού παραδόθηκαν ἀπό τό παρελθόν, δέν ἀποτελοῦν μέρος τῆς μιᾶς ἀληθινῆς Παράδοσης, τῆς θείας Ἀποκάλυψης.

4. Τήν ἀποκαλυφθεῖσα πίστη μας, δηλαδή τήν ἱερή Παράδοση, ἐκτός ἀπό τήν Ἁγία Γραφή τήν βρίσκουμε:

α) Σέ πολλά παλαιά ἔγγραφα τῆς Ἐκκλησίας, στούς Κανόνες τῶν ἁγίων Ἀποστόλων,¹² στίς ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν καί Τοπικῶν Συνόδων.¹³

β) Στά Σύμβολα τῆς πίστης μας τῶν παλαιῶν τοπικῶν Ἐκκλησιῶν.

γ) Στίς λειτουργικές δέλτους καί σέ ἄλλα παλαιά κείμενα τελετῶν καί προσευχῶν.

δ) Στά παλαιά μαρτυρολόγια. Τά κείμενα τῶν πράξεων τῶν Μαρτύρων δόθηκαν πρός χρήση τῶν πιστῶν, ὅταν ἐξετάστηκαν πρῶτα ἀπό τούς κατά τόπους Ἐπισκόπους· καί τά κείμενα αὐτά, ὅπως καί γενικά οἱ βίοι ὅλων τῶν ἁγίων ἀναγινώσκονταν ἀπό τούς χριστιανούς ὑπό τήν ἐπίβλεψη τῶν Πρεσβυτέρων τῆς Ἐκκλησίας. Καί ἀκριβῶς ἐπειδή αὐτά τά βιβλία, πού περιέχουν τούς βίους τῶν ἁγίων, ἀναγινώσκονταν στίς συνάξεις τῶν πιστῶν λέγονται «Συναξάρια».¹⁴ Σ᾽ αὐτά βλέπουμε ὁμολογίες τῶν ἁγίων στήν Ἁγία Τριάδα, στήν θεότητα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, τόν πόθο γιά τήν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, τήν σωστή κατά Χριστόν ζωή τους κ.ἄ.

ε) Στά παλαιά κείμενα τῆς ἱστορίας τῆς Ἐκκλησίας καί ἰδιαίτερα στό σχετικό βιβλίο τοῦ Εὐσεβίου Παμφίλου, Ἐπισκόπου Καισαρείας,¹⁵ ὅπου βρίσκονται συγκεντρωμένες πολλές παλαιές ἱεροτελεστίες καί δόγματα, ὅπου δίνεται ὁ κανόνας τῶν ἱερῶν βιβλίων τῆς Παλαιᾶς καί τῆς Καινῆς Διαθήκης.

στ) Στά ἔργα Πατέρων καί διδασκάλων τῆς Ἐκκλησίας μας.¹⁶

ζ) Τελικά, ἡ ἱερή Παράδοση βρίσκεται κυρίως στό πνεῦμα τῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας μας.¹⁷

5. Ἡ ἱερή Παράδοσή μας, αὐτή μαρτυρεῖ γιά τήν ἀλήθεια καί ἐγκυρότητα τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί αὐτή μᾶς βοηθεῖ γιά τήν ὀρθή της ἑρμηνεία, γιά νά ἀποφεύγουμε τίς μονόπλευρες καί ἐσφαλμένες ἑρμηνεῖες. Ἀλλά καί ἡ Ἁγία Γραφή εἶναι τό μοναδικό κριτήριο γιά τήν αὐθεντική Παράδοση καί τήν ἀπόρριψη τῶν ἄλλων παραδόσεων, πού δέν ἀποτελοῦν μέρος τῆς Ἱερῆς Παράδοσης· γιατί, ἀφοῦ ἡ Ἁγία Γραφή ἀποτελεῖ, ὅπως ἤδη γράψαμε, μέρος τῆς ἱερῆς Παράδοσης, συμφωνεῖ μέ τό ὅλο πνεῦμα αὐτῆς. Παράδοση, λοιπόν, πού φαίνεται ὅτι ἔρχεται σέ ἀντίθεση πρός τήν Ἁγία Γραφή δέν ἀποτελεῖ ἱερή Παράδοση.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. τό βιβλίο του στήν ἀγγλική γλώσσα THE ORTHODOX CHURCH σ. 204-205. Καί ὁ π. Γεώργιος Φλορόφσκυ λέει: «Εἶναι τελείως ἐσφαλμένον νά περιορίζωμεν τάς “πηγάς τῆς διδασκαλίας” εἰς τήν Γραφήν καί τήν Παράδοσιν καί νά διαχωρίζωμεν τήν Παράδοσιν ἀπό τήν Γραφήν ὡς ἁπλῆν προφορικήν μαρτυρίαν ἤ διδασκαλίαν τῶν Ἀποστόλων» (Γεωργίου Φλορόφσκυ, ἔργα 1: Ἁγία Γραφή, Ἐκκλησία, Παράδοσις, ἔκδ. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, σ. 65).

2. Στό μνημονευθέν βιβλίο του ὁ πατήρ Κάλλιστος Γουέαρ λέει ἀκριβῶς: «Παρατήρησε ὅτι ἡ ἁγία Γραφή ἀποτελεῖ ἕνα μέρος τῆς Παράδοσης» (“Νote that the Bible forms a part of Tradition”)·«... Ἀλλά στήν πραγματικότητα ὑπάρχει μόνο μία πηγή, ἀφοῦ ἡ Γραφή ὑπάρχει στήν Παράδοση» (“... But in reality there is only one source, since Scripture exists within Tradition”).

3. Παράθεση ἀπό τό βιβλίο τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου Ἡ ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ σ. 165.

4. Καί ὅμως πολλά χωρία της τό κηρύττουν. Βλ. Ν. Σωτηροπούλου, Ἀντιχιλιαστικόν ἐγχειρίδιον, σ. 175 ἑξ. Στό εἰδικό κεφάλαιο τῆς δογματικῆς μας σειρᾶς, θά ἀναπτύξουμε διά πολλῶν τό δόγμα τῆς Ἐκκλησίας μας περί τῆς Θεοτόκου.

5. Κριτική θεώρησις τῶν ἐφαρμοστῶν τῆς θεολογίας εἰς Πρακτικά τοῦ Β´ Συνεδρίου Ὀρθ. Θεολογίας, σ. 419-420. Βλ. μνημονευθέν βιβλίο Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου σ. 26.27.

6. Ἀρχιμ. Σωφρονίου ο Γέροντας Σιλουανός σ. 92 ἑξ.

7. Ἀποδώσαμε γενικά τό νόημα τῆς περικοπῆς, πού στό κείμενό της ἔχει ὡς ἑξῆς: «Ὅτε τοίνυν κατήχησις λέγηται, ἐάν σε κατηχούμενος ἐξετάσῃ, τί εἰρήκασιν οἱ διδάσκοντες, μηδέν λέγε τῷ ἔξω. Μυστήριον γάρ σοι παραδίδομεν καί ἐλπίδα μέλλοντος αἰῶνος. Τήρησον τό μυστήριον τῷ μισθαποδότῃ. Μή ποτέ σοί τις εἴπῃ· Τί βλάπτῃ, ἐάν κἀγώ μάθω; Καί οἱ νοσοῦντες τόν οἶνον ζητοῦσιν· ἀλλ᾽ ἐάν ἀκαίρως δοθῇ, φρενῖτιν ἐργάζεται· καί δύο κακά γίνεται, καί ὁ νοσῶν ἀπόλλυται, καί ὁ ἰατρός διαβάλλεται· οὕτως καί ὁ κατηχούμενος, ἐάν ἀκούσῃ παρά πιστοῦ, καί ὁ κατηχούμενος φρενιτιᾷ (οὐκ οἶδε γάρ τί ἤκουσε, καί ἐλέγχει τό πρᾶγμα, καί ἐκμυκτηρίζει τό λεγόμενον), καί ὁ πιστός ὡς προδότης κατακρίνεται. Ἤδη δέ σύ ἐν μεθορίῳ στήκεις, βλέπε μοι μή ἐκλαλήσῃς· οὐχ ὅτι οὐκ ἄξια λαλιᾶς τά λεγόμενα, ἀλλ᾽ ὅτι ἡ ἀκοή ἀναξία τοῦ δέξασθαι· ἧς ποτε καί σύ κατηχούμενος, οὐ διηγησάμην σοι τά προκείμενα· ὅταν τῇ πείρᾳ λάβῃς τό ὕψωμα τῶν διδασκομένων, τότε ἄν γνώσῃ, ὅτι ἀνάξιοι οἱ κατηχούμενοι τῆς ἀκοῆς» (MPG 33,352.353).

8. Τό κείμενο: «Ἐν ὀλίγοις τοῖς στίχοις τό πᾶν δόγμα τῆς πίστεως περιλαμβάνομεν. Ὅπερ καί ἐπ᾽ αὐτῆς τῆς λέξεως μνημονεῦσαι ὑμᾶς βούλομαι, καί παρ᾽ ἑαυτοῖς μετά πάσης σπουδῆς ἀπαγγεῖλαι, οὐκ εἰς χάρτας ἀπογραφομένους, ἀλλ᾽ ἐν καρδίῃ τῇ μνήμῃ στηλογραφοῦντας· φυλαττομένους ἐν τῷ μελετᾷν, μή πού τις κατηχούμενος ἐπακούσῃ τῶν παραδεδομένων» (Κατήχησις 5 κ. 12. MPG 33,521).

9. Τό κείμενο: «Τάς τῶν φωτιζομένων κατηχήσεις ταύτας, τοῖς μέν τῷ βαπτίσματι προσερχομένοις, καί τοῖς τό λουτρόν ἔχουσιν ἤδη πιστοῖς, εἰς ἀνάγνωσιν παρεχόμενος, μή δός τό σύνολον μήτε κατηχουμένοις, μήτε ἄλλοις τισί τοῖς μή οὖσι Χριστιανοῖς· ἐπί τῷ Κυρίῳ λόγον δώσεις. Καί ἐάν ποιῇς ἀντίγραφον, ὡς ἐπί Κυρίου ταῦτα πρόγραψον» (Τέλος τῆς Προκατηχήσεως. MPG 33,365).

10. Σήμερα δέν ὑπάρχει αὐτή ἡ αὐστηρότητα ὡς πρός τήν μή ἀποκάλυψη τῶν ἱερῶν Μυστηρίων στούς μή χριστιανούς. Δέν ἀκούεται ἡ κραυγή πρίν ἀπό τήν Λειτουργία τῶν πιστῶν, «οἱ κατηχούμενοι προέλθετε», οὔτε προσέχουμε ἄν μή χριστιανοί παρακολουθοῦν τήν θεία Λειτουργία (σέ μερικές ὅμως Ἐκκλησίες παρακαλοῦνται οἱ μή βαπτισμένοι νά σταθοῦν στόν Νάρθηκα, ἀλλά καί ἀπό ἐκεῖ μποροῦν αὐτοί νά παρακολουθοῦν τήν θεία Λειτουργία). Αὐτή ἡ προσεκτικότης γιά τήν μή γνώση τῶν Μυστηρίων στούς μή χριστιανούς, ὅπως μᾶς τήν λέει ὁ ἅγιος Κύριλλος, χάθηκε στά χρόνια μας, ἀφοῦ καθένας μπορεῖ νά ἀναγνώσει τίς ἀκολουθίες τῶν ἱερῶν Μυστηρίων καί οἱ Κατηχήσεις τοῦ ἁγίου Κυρίλλου δημοσιεύθηκαν σέ πολλές γλῶσσες καί ἐκδόσεις. Παρά ταῦτα ὅμως καί σήμερα προσέχουμε να μή δώσουμε «τά ἅγια τοῖς κυσί» καί νά μή βάλουμε τούς «μαργαρίτας ἔμπροσθεν τῶν χοίρων» καί γι᾽ αὐτό δέν λέμε πολλά περί τῶν Μυστηρίων τῆς πίστεώς μας σέ ἀνθρώπους μή χριστιανούς, πού ρωτοῦν ἀπό περιέργεια καί ὄχι ἀπό ἐνδιαφέρον καί πόθο νά γίνουν μέλη τῆς Ἐκκλησίας μας.

11. Τό κείμενο ὅλης τῆς περικοπῆς: «Τῶν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ πεφυλαγμένων δογμάτων καί κηρυγμάτων τά μέν ἐκ τῆς ἐγγράφου διδασκαλίας ἔχομεν, τά δέ ἐκ τῆς τῶν Ἀποστόλων παραδόσεως διαδοθέντα ἡμῖν ἐν μυστηρίῳ παρεδεξάμεθα· ἅπερ ἀμφότερα τήν αὐτήν ἰσχύν ἔχει πρός τήν εὐσέβειαν. Καί τούτοις οὐδείς ἀντερεῖ, οὐκοῦν ὅστις γε κατά μικρόν γοῦν θεσμῶν ἐκκλησιαστικῶν πεπείραται. Εἰ γάρ ἐπιχειρήσαιμεν τά ἄγραφα τῶν ἐθῶν ὡς μή μεγάλην ἔχοντα τήν δύναμιν παραιτεῖσθαι, λάθοιμεν ἄν εἰς αὐτά τά καίρια ζημιοῦντες τό Εὐαγγέλιον·μᾶλλον δέ εἰς ὄνομα ψιλόν περιιστῶντες τό κήρυγμα. Οἷον (ἵνα τοῦ πρώτου καί κοινοτάτου πρῶτον μνησθῶ) τῷ τύπῳ τοῦ σταυροῦ τούς εἰς τό ὄνομα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἠλπικότας κατασημαίνεσθαι τίς ὁ διά γράμματος διδάξας; Τό πρός ἀνατολάς τετράφθαι κατά τήν προσευχήν ποῖον ἐδίδαξεν ἡμᾶς γράμμα; Τά τῆς ἐπικλήσεως ρήματα ἐπί τῇ ἀναδείξει τοῦ ἄρτου τῆς Εὐχαριστίας καί τοῦ ποτηρίου τῆς εὐλογίας τίς τῶν ἁγίων ἐγγράφως ἡμῖν καταλέλοιπεν; Οὐ γάρ δή τούτοις ἀρκούμεθα ὧν ὁ Ἀπόστολος ἤ τό Εὐαγγέλιον ἐπεμνήσθη, ἀλλά καί προλέγομεν καί ἐπιλέγομεν ἕτερα, ὡς μεγάλην ἔχοντα πρός τό μυστήριον τήν ἰσχύν, ἐκ τῆς ἀγράφου διδασκαλίας παραλαβόντες. Εὐλογοῦμεν δέ τό τε ὕδωρ τοῦ βαπτίσματος, καί τό ἔλαιον τῆς χρίσεως, καί προσέτι αὐτόν τόν βαπτιζόμενον. Ἀπό ποίων ἐγγράφων; Οὐκ ἀπό τῆς σιωπωμένης καί μυστικῆς παραδόσεως; Τί δέ; Αὐτήν τοῦ ἐλαίου τήν χρίσιν τίς λόγος γεγραμμένος ἐδίδαξε· Τό δέ τρίς βαπτίζεσθαι τόν ἄνθρωπον πόθεν; Ἄλλα δέ ὅσα περί τό βάπτισμα, ἀποτάσσεσθαι τῷ Σατανᾷ καί τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ, ἐκ ποίας ἐστί γραφῆς; Οὐκ ἐκ τῆς ἀδημοσιεύτου ταύτης καί ἀπορρήτου διδασκαλίας, ἥν ἐν ἀπολυπραγμονήτῳ καί ἀπεριεργάστῳ σιγῇ οἱ πατέρες ἡμῶν ἐφύλαξαν, καλῶς ἐκεῖνο δεδιδαγμένοι, τῶν μυστηρίων τό σεμνόν σιωπῇ διασώζεσθαι; Ἅ γάρ οὐδέ ἐποπτεύειν ἔξεστι τοῖς ἀμυήτοις, τούτων πῶς ἄν ἦν εἰκός τήν διδασκαλίαν ἐκθριαμβεύειν ἐν γράμμασιν;» (MPG 32,188.189).

12. Βλ. ὑποσημείωση 16 τοῦ 3ου δογματικοῦ μαθήματος.

13. Τίς ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν καί Τοπικῶν Συνόδων, ὅπως καί Κανόνες τῶν ἁγίων Πατέρων βρίσκουμε στό ΠΗΔΑΛΙΟΝ. Γιατί ἐγκαταλείψαμε τήν ἀνάγνωση τοῦ Πηδαλίου; Τό ἱερό αὐτό βιβλίο, μέ τά σχόλια τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ ἁγιορείτου, ἔχει ὅλη τήν πίστη μας, εἶναι μιά ὡραία δογματική καί λειτουργική Κατήχηση τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἄς βάλουμε κανόνα στόν ἑαυτό μας, προπαντός ἐμεῖς οἱ κληρικοί, νά διαβάζουμε τό Πηδάλιο, τοὐλάχιστον τρεῖς ἱερούς Κανόνες κάθε μέρα μέ τίς ὑποσημειώσεις τοῦ ἁγίου Νικοδήμου. Ἡ ἀνάγνωση αὐτή θά μᾶς ὠφελήσει πολύ, θά μᾶς ξαναφέρει στήν πατερική γραμμή τῶν θεοφόρων ἁγίων Πατέρων μας, ἀπό τήν ὁποία, ἄς ὁμολογήσουμε μέ ταπείνωση, ἔχουμε ξεφύγει καί κατά τήν ἀτομική μας πνευματική πορεία καί κατά τήν ἄσκηση τοῦ ποιμαντικοῦ μας ἔργου.

14. Θά ἦταν μεγάλη μας πνευματική βοήθεια, ἄν μπορούσαμε – καί μποροῦμε ἄν θέλουμε – νά διαβάζουμε τούς βίους τῶν ἁγίων κάθε μέρας. Σ᾽ αὐτό διευκολύνει ὁ σύντομος Συναξαριστής τοῦ ἁγίου Νικοδήμου. Ὅπως ἀκούσαμε, ὁ μακαριστός πατήρ Φιλόθεος Ζερβάκος – πνευματικό τέκνο τοῦ ἁγίου Νεκταρίου – ἔδινε αὐτήν τήν συμβουλή, νά διαβάζουν οἱ πιστοί τούς βίους τῶν ἁγίων κάθε μέρας. – Οἱ βίοι τῶν ἁγίων εἶναι τό «ἐφηρμοσμένο Εὐαγγέλιο». Προσωπικά συνηθίζω σέ ἕνα ἀδιάφορο χριστιανό, ἤ καί σέ λεγόμενο ἄθεο, νά μή συνιστῶ πρῶτα τήν ἀνάγνωση τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἀλλά τήν ἀνάγνωση τῆς ζωῆς τῶν ἁγίων, τῶν ἱερῶν Συναξαρίων μας. Γιατί τό Εὐαγγέλιο σέ ἕναν ἄθεο θά φανεῖ σάν μιά θεωρία ἀνεφάρμοστη· ἡ ζωή ὅμως τῶν ἁγίων εἶναι τό «ἐφηρμοσμένο Εὐαγγέλιο». Πραγματικά, τό πρόβλημα τῶν ἀθέων δέν εἶναι ὁ Θεός, πού ἐπιπόλαια καί εὔκολα, θά ἔλεγα, μποροῦν νά ποῦν ὅτι ἀρνοῦνται. Τό πρόβλημά τους εἶναι οἱ ἅγιοι καί οἱ κεκοιμημένοι καί οἱ ζῶντες ἅγιοι.

Συναντήθηκα μέ ἕνα παλαιό καθηγητή μου (μαθηματικό), προβληματισμένο, ὅταν ἤμουν μαθητής του, φοβερά περί τήν πίστη, ἀλλά τώρα εὐσεβέστατο χριστιανό, μέ συνειδητή πνευματική ζωή (προσευχή – ἐξομολόγηση – θεία Κοινωνία)· καί μέ συνεβούλευσε ὁ καθηγητής μου αὐτός, ὅταν ἀντιμετωπίζω ἀνθρώπους κλονισμένους στήν πίστη νά τούς δίνω νά διαβάσουν βίους ἁγίων.

15. Βλ. εἰς MPG τόμ. 20.

16. Μεγάλος ὀργασμός πατερικῶν ἐκδόσεων περί τά τελευταῖα ἔτη στήν πατρίδα μας. Μεγάλη εὐλογία τοῦ Θεοῦ αὐτό. Τά πατερικά ὅμως κείμενα, ὅπως ἐκδίδονται, σέ μορφή συγγραμμάτων καί μέ ἀκριβή τιμή, εἶναι ἀπροσπέλαστα στόν λαό. Πρέπει νά σκεφτοῦμε νά βροῦμε τρόπο νά δώσουμε τούς ἁγίους Πατέρες (τήν ζωή τους καί τήν διδασκαλία τους) ὡς προσιτό πνευματικό ἀνάγνωσμα στόν λαό. Αὐτή θά εἶναι καλή τροφή γιά τόν λαό τοῦ Θεοῦ· γιατί εἶναι ἔλλειψη, εἶναι μεγάλη ἔλλειψη, τό νά μήν ἐκδίδεται μιά σειρά πατερικῶν ἀναγνωσμάτων γιά τόν λαό. Καί εἶναι πολύ εὔκολο νά θεραπευτεῖ ἡ ἔλλειψη αὐτή: Νά ἀρχίσει νά ἐκδίδεται μιά σειρά τευχῶν, μέ μία πατερική ὁμιλία κατ᾽ ἐκλογήν τό κάθε τεῦχος, σέ ἁπλῆ στρωτή μετάφραση στήν δημοτική γλώσσα – τό τονίζουμε αὐτό – ἤ ἀπόδοση τῆς ὁμιλίας σέ κηρυκτική μορφή μέ τό κείμενο στό πόδι, ἤ δέν ξέρω μέ ποιόν ἄλλο τρόπο. Ἄς ἀφήσουν μερικές ἐνορίες τά περιοδικά, μέ τά ὁποῖα θέλουν νά διατυμπανίσουν τήν δράση τους (!), καί ἄς ἐπιστρατεύσουν δυό-τρία πρόσωπα τῆς ἐνορίας πού ξέρουν γράμματα καί νά ἀρχίσουν τήν εὐλογημένη αὐτή προσπάθεια τῆς πατερικῆς τροφῆς γιά τόν λαό. Ἡ μιά ἐνορία θά ἐκδίδει ὁμιλίες ἑνός πατρός, ἡ ἄλλη ἐνορία ἄλλου καί ἡ τρίτη ἄλλου πατρός καί ἔτσι σέ χαμηλή τιμή ἑνός μικροῦ τεύχους ὁ λαός τοῦ Θεοῦ θά μελετᾶ τούς ἁγίους Πατέρες. Κατά τόν τρόπο αὐτό ἡ Σεβασμία Ἱερά Μονή τοῦ Παρακλήτου (Ὠρωπός) προσφέρει δωρεάν σειρά τευχῶν πατερικῶν ὁμιλιῶν. Τήν εὐχαριστοῦμε καί εὐχόμαστε πλούσια τήν εὐλογία τοῦ Παρακλήτου Ἁγίου Πνεύματος ἐπ᾽ αὐτήν.

17. Ἡ ζωή μας σάν χριστιανῶν πρέπει νά ἐκφράζει τήν Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἡ ζωή μας καί ἡ διακονία μας σάν κληρικῶν πρέπει νά ἐκφράζει τήν ὀρθόδοξη Παράδοσή μας. Ἄς προσέχουμε μήν κάνουμε τήν μεγάλη ἁμαρτία καί ἀλλοιώσουμε τήν ἱερή Ὀρθόδοξη Παράδοση μέ ποιμαντικές ἐκδηλώσεις ξένες πρός τό πνεῦμα αὐτῆς.