Τι θα θέλαμε να μάθουμε για τον εγκεφαλικό θάνατο
Αθανασίου Β. Αβραμίδη, καρδιολόγου, Καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών
β) που η ψυχή; και γ) πότε βγαίνει η ψυχή από τον άνθρωπο;
Υπάρχει σήμερα απάντηση εκ μέρους της Εκκλησίας; Τα ερωτήματα αυτά ετέθησαν διότι —όπως και αυτό το μετέφερε στην εισήγηση του ο Σεβασμιώτατος— «δεν θα θέλαμε οι γιατροί, που κάθε στιγμή καλούμεθα να αποφασίζουμε για τη ζωή των ανθρώπων, να κινδυνεύαμε να χαρακτηρισθούμε ακόμη και ως... δολοφόνοι». Απάντηση όμως δεν εδόθη.
...Αρχίζει «εξ άκρας συλλήψεως». Είναι δε «όντως φοβερώτατον το του θανάτου μυστήριον». Τολμούμε όμως να μιλούμε γι' αυτά επειδή ο άνθρωπος «ορέγεται του ειδέναι».
Το πότε ένας άνθρωπος είναι νεκρός βιολογικώς, είναι θέμα της Ιατρικής. Έχουν όμως παρεισφρήσει πολλά και έχουν αναδυθεί τόσα προβλήματα ώστε να απασχολούν εντόνως την Βιοηθική. Το μυστήριον του θανάτου είναι θέμα της μεταφυσικής και ανήκει στις αρμοδιότητες της Εκκλησίας. «Έστι δε πίστις... πραγμάτων έλεγχος ου βλεπομένων» (Εβρ. ια',1).
Ο «εγκεφαλικός θάνατος»
...απετέλεσε το θέμα ημερίδας την οποία οργάνωσε στις 15.2.2003, στο Γενικό Νοσοκομείο Αεροπορίας (Γ.Ν.Α.) στην Αθήνα, για τους γιατρούς, η Επιτροπή Βιοηθικής της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (Ι.Σ.Ε.Ε.) με αξιόλογους ομιλητές3. Ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ.Χριστόδουλος, μεταξύ των θεμάτων που ανέφερε κατά τον χαιρετισμό της ημερίδας, ετόνισε την ανάγκη για ένα γόνιμο διάλογο, όπως άλλωστε προβλέπεται και στο άρθρο 49 των Βασικών Θέσεων επί της ηθικής των μεταμοσχεύσεων της Ι.Σ.Ε.Ε.· τον οποίο και «εγκαινίασε» η Τόλμη (το περιοδικό της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών).
Διεκόπη όμως ο διάλογος αυτός, μάλλον απροσδόκητα, υστέρα από τα δύο πρώτα άρθρα, του κ. Σερ. Νανά4 το πρώτο στο τεύχος του Ιουνίου και του κ. Κων. Καρακατσάνη5 το δεύτερο στο τεύχος του Οκτωβρίου 2003. Διότι, όπως (μου) ελέχθη στις 14 Οκτωβρίου, «πολλοί εξεδήλωσαν την επιθυμία να συμμετάσχουν σ' αυτόν, ενώ η Τόλμη δεν είναι επιστημονικό περιοδικό».
Το θέμα του «εγκεφαλικού θανάτου» είναι βεβαίως πολύπλοκο και έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις. Προς διευκόλυνση δε όσων «θα ήθελαν να μάθουν» θα εχρειάζετο: α) μια σταχυολόγηση των πλέον τεκμηριωμένων δεδομένων εκ της επιστήμης και, β) αναζήτηση των διδαγμάτων, τα οποία η Εκκλησία μας προσφέρει για την κατανόηση του θέματος αυτού από πλευράς πνευματικής και πίστεως. Σε αυτά αποσκοπούν τα όσα ακολουθούν.
Από τον καρδιοαναπνευστικό στον εγκεφαλικό και βιολογικό θάνατο
Αφ' ότου επετεύχθη η καρδιοαναπνευστική αναζωογόνηση —η οποία ούτε καν συνεζητείτο μέχρι το 1953— άρχισε να αμφισβητείται η καρδιά ως το «κέντρο της ζωής». Αφ' ετέρου, λόγω των τότε αναπτυσσομένων μεταμοσχεύσεων, άρχισε να συζητείται εάν θα μπορούσαν να ληφθούν προς μεταμόσχευση όργανα από άτομα με βαρείες κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, νέα κατά την ηλικία και κατά τεκμήριον υγιή, τα οποία περιήρχοντο σε κατάσταση εγκεφαλικού κώματος χωρίς επιστροφή. Το τέτοιο κώμα χαρακτηρίσθηκε ως Coma Depasse (κατάσταση πέρα από το κώμα).
Τα κριτήρια όμως για τη διαπίστωση του τέτοιου κώματος ήσαν ανεπαρκή. Αργότερα και σε εποχή κατά την οποία με «ανοσοκαταστολή» υπερνικήθηκαν οι κίνδυνοι απορρίψεως των μοσχευμάτων, συγκροτήθηκε η Επιτροπή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ στη Βοστώνη των Η.Π.Α. και το 1968 καθόρισε τα «κριτήρια του μη αναταξίμου εγκεφαλικού κώματος», γνωστά έκτοτε ως «Κριτήρια Χάρβαρντ».
Χαρακτηρίσθηκαν δε ως «κριτήρια του εγκεφαλικού θανάτου», ενώ επρόκειτο για κριτήρια διαγνώσεως «του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους»7. Έτσι όμως άρχισε να διαμορφώνεται και η αντίληψη ότι ο εγκέφαλος είναι το «κέντρο της ζωής».
Με την τεχνολογική πρόοδο και την τελειοποίηση της εκτελέσεως των λειτουργικών δοκιμασιών, προέκυψαν τα «κριτήρια Μιννεσότα» το 19718, αναθεωρηθέντα το 1974 και το 1975, με συνεχείς περαιτέρω βελτιώσεις έκτοτε9,10,11.
Όλες οι βελτιώσεις αυτές, απέβλεπαν στην ακριβέστερη εκτέλεση των δοκιμασιών για την ασφαλέστερη διάγνωση του «θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους», που όμως είναι κάτι διαφορετικό από τον θάνατο του εγκεφάλου. Στο μεταξύ προέκυψε η ανάγκη καθορισμού της εννοίας του «βιολογικού θανάτου» του ανθρώπου.
Οι Ιατρικοί λοιπόν Σύμβουλοι Διαγνώσεως του Θανάτου, της Επιτροπής του Προέδρου των Η.Π.Α. για την Μελέτη των Ηθικών Προβλημάτων στην Ιατρική και την Έρευνα Συμπεριφοράς, συνέταξαν τον ορισμό του θανάτου12 και ώρισαν, ως εξής το:
Πότε ένας άνθρωπος είναι νεκρός;
«Ένα άτομο το οποίο υπέστη είτε 1) μη αναστρέψιμη παύση της κυκλοφορικής και αναπνευστικής λειτουργίας, ή 2) μη αναστρέψιμη παύση όλων των λειτουργιών ολοκλήρου του εγκεφάλου συμπεριλαμβανομένου και του εγκεφαλικού στελέχους, είναι νεκρό.
Ο ορισμός του θανάτου πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τους παραδεδεγμένους ιατρικούς κανόνες». Αυτό δε διότι —κατά τις «οδηγίες»— «η ιατρική επιστήμη κατέληξε στο ότι ο θάνατος μπορεί να ορισθεί επακριβώς είτε με καρδιοαναπνευστικά είτε με νευρολογικά κριτήρια».
Επομένως με τον «ομοιόμορφο ή ομοειδή» αυτόν ορισμό δεν δίδεται προτεραιότητα στον ένα ή τον άλλο τρόπο επελεύσεως του τέρματος της ζωής.
Οι δύο αυτές μορφές θανάτου, α) καρδιοαναπνευστικός και, β) νευρολογικός, έχουν το αυτό κύρος και την αυτή βαρύτητα. Για να χαρακτηρισθεί δηλαδή ένας άνθρωπος ως «νευρολογικώς νεκρός» δεν αρκεί η νέκρωση του στελέχους του εγκεφάλου13-18 όπως άλλωστε αποδεικνύεται από την επαναφορά τέτοιων ανθρώπων στη ζωή19-22.
Έχουν επισημανθεί όμως και κίνδυνοι από επίσπευση δοκιμασιών και χαλάρωση των κριτηρίων διαγνώσεως23,26. Στο άρθρο δε 30 των Βασικών Θέσεων της Ι.Σ.Ε.Ε.1, αναφέρεται ότι: «υπάρχει ο κίνδυνος... με την χαλαράν διεθνώς ηθικήν έναντι της ευθανασίας και την τάσιν νομοθετικής κατοχυρώσεώς της, οι μεταμοσχεύσεις να συνδυασθούν με την ευθανασίαν».
Έχουν επισημανθεί τεχνάσματα και υποκρυπτόμενη παραπληροφόρηση, ώστε να χαρακτηρίζεται κάποιος ως δότης «εκών άκων»· ακόμη και για να εκβιάζεται το περιβάλλον ενός θεωρουμένου ως υποψηφίου δότη με διακοπή των μηχανημάτων υποστηρίξεως, σε περίπτωση που ήθελε χαρακτηρισθεί ως «εγκεφαλικώς νεκρός», εάν δεν συγκατανεύουν στην αφαίρεση οργάνων του προς μεταμόσχευση. Φθάνοντας μάλιστα ο νόμος ακόμη και σε απειλές προς τον θεράποντα ιατρό των Μονάδων Εντατικής Θεραπείας (Μ.Ε.Θ.) για χρηματική ποινή μέχρι και φυλάκιση, αν δεν συμμορφώνεται προς τις «οδηγίες» διακοπής λειτουργίας του αναπνευστήρα (άρθρο 12 παρ. 6 και άρθρο 20 παρ. 1, 7 και 8 του ν. 2737/99)24.
Ο όρος "κλινικός θάνατος"
Λόγω άγνοιας προφανώς του τι σημαίνει, ο όρος αυτός χρησιμοποιείται, από πολλούς, χωρίς να γνωρίζουν ότι δεν είναι ταυτόσημος ούτε με την «φυτική κατάσταση», ούτε με τον «εγκεφαλικό θάνατο», ούτε με την «κωματώδη κατάσταση». Και επιχειρηματολογούν, πολλές δε φορές και με σφοδρότητα, υπέρ λανθασμένων θέσεών τους25,26. Χρειάζεται επομένως ένα ξεκαθάρισμα.
Ως «κλινικός θάνατος» ορίζεται το στάδιο της πορείας προς τον οριστικό ή βιολογικό θάνατο, κατά το οποίο είναι δυνατή η αντιστροφή της πορείας προς την ανάκτηση της ζωής. Τέτοιος είναι ο «καρδιακός κλινικός θάνατος», τα όρια του οποίου είναι από 4-5 λεπτά της ώρας τα οποία μπορούν τώρα πλέον να παρατείνονται και επί μακρόν27, ώστε πολύ περισσότεροι άνθρωποι να επαναφέρονται στη ζωή, υστέρα από την παύση της καρδιοαναπνευστικής λειτουργίας τους· κάτι που σήμερα γίνεται με ρυθμούς «ρουτίνας» και πολλοί έτσι «νοσήσαντες» αποδίδονται στην κοινωνία διάγοντες φυσιολογική ζωή, όση η υπόλοιπη κατάσταση της υγείας τους το επιτρέπει.
Είναι η «νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους» και εγκεφαλικός θάνατος;
Σε αδρές γραμμές, το εγκεφαλικό στέλεχος είναι μια ευρύτατη περιοχή στη βάση του εγκεφάλου, μεταξύ των ημισφαιρίων και της παρεγκεφαλίδας. Αποτελείται από σκέλη, την γέφυρα και τον προμήκη μυελό.
Από αυτό εκφύονται τα περισσότερα εγκεφαλικά νεύρα, περνούν οι φυγόκεντρες και κεντρομόλες νευρικές οδοί και σ' αυτό ευρίσκονται οι «πυρήνες», δηλαδή σχηματισμοί οι οποίοι συμμετέχουν στη ρύθμιση των λειτουργιών των εγκεφαλικών ημισφαιρίων και του φλοιού του εγκεφάλου, για τη διατήρηση της ενσυνειδήτου καταστάσεως, της γνωστικής και συναισθηματικής ζωής· ο δικτυωτός σχηματισμός επίσης, ο οποίος είναι το κέντρο για πολλές από τις ακούσιες ή αυτόματες λειτουργίες, μεταξύ των οποίων η αναπνευστική και η καρδιακή.
Απεδείχθη δε ότι η νέκρωση του στελέχους δεν είναι καθολική ή ολοσχερής πάντοτε, αλλά κατά εστίες ή περιοχές ώστε επί βλάβης του να διατηρούνται κάποιες λειτουργίες του, ακόμη και μετά τη διάγνωση... του «θανάτου» του.
Μπορεί δηλαδή να σταματά η λειτουργία της αναπνοής και της κυκλοφορίας, αλλά δεν νεκρώνονται «πάραυτα», ή «άμεσα» (δηλαδή αμέσως) και όλες οι λειτουργίες του εγκεφάλου, ούτε και συγχρόνως10,11,13,23,26. Διότι μεσολαβεί κάποιος χρόνος, τουλάχιστον όσος ύστερα από καρδιακή ανακοπή. Και αυτό έχει τεράστια σημασία. Θα μπορούσε μάλιστα ο χρόνος αυτός να χαρακτηρισθεί και χρόνος του «εγκεφαλικού κλινικού θανάτου», αντίστοιχος εκείνου του «καρδιακού κλινικού θανάτου».
Είναι λανθασμένη επομένως, αν μη και ψευδεπίγραφη, η αντίληψη ότι η διάγνωση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους «προσυπογράφει τον εγκεφαλικό θάνατο»3. Ή ότι ο «θάνατος του στελέχους του εγκεφάλου είναι ταυτόσημος με τον εγκεφαλικό θάνατο και σημαίνει θάνατο».
Η μη παραδοχή του «θανάτου» του εγκεφαλικού στελέχους ως του τέλους της ζωής
Υπάρχουν επιστήμονες με κύρος και γνώση, οι οποίοι αρνούνται να δεχθούν τη διάγνωση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους ως του τέρματος της ζωής. Επιστήμονες επίσης οι οποίοι, βάσει επιστημονικών δεδομένων, αρνούνται να δεχθούν ότι η παύση της αυτόματης αναπνοής και της κυκλοφορίας συνιστούν στοιχεία νεκρώσεως του στελέχους του εγκεφάλου, επειδή δεν υπάρχει πάντοτε και η «απαραίτητη» ιστολογική επιβεβαίωση.
Γι' αυτό άλλωστε και τα κριτήρια διαγνώσεώς του εκτιμώνται ως αυθαίρετα, αποδεικνύοντας —βάσει δεδομένων— και ως εσφαλμένο τον όρο «νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους»13-18. Ο καθηγητής της Παιδιατρικής μάλιστα R. Truog στο Πανεπιστήμιο Harvard και αυτός, όπως και ο αναισθησιολόγος Beecher των «Κριτηρίων Harvard» και Διευθυντής επίσης της Μ.Ε.Θ. του Νοσοκομείου Βοστώνης και καθηγητής της Ιατρικής Ηθικής, έγραψε ότι «είναι προτιμώτερο να εγκαταλειφθεί η έννοια του εγκεφαλικού θανάτου»16.
Για την ιατρική πάντως, πολλά είναι τα ορθούμενα προβλήματα ηθικής τάξεως, ιατρικής δεοντολογίας, εφαρμογής νόμων, ενστάσεων συνειδήσεως εκ θρησκευτικών πεποιθήσεων —που είναι ή πρέπει να θεωρούνται απαραβίαστες— όταν ένας διαγιγνωσκόμενος «θάνατος του στελέχους του εγκεφάλου» κατατάσσει έναν άρρωστο στους εγκεφαλικώς νεκρούς.
Οι ενστάσεις προκύπτουν και από σωρεία γεγονότων: Πώς, επί παραδείγματι, να κλείσει τον αναπνευστήρα ο γιατρός επί διαγνώσεως του «θανάτου του στελέχους του εγκεφάλου», όταν «εγκεφαλικώς νεκροί» σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας (Μ.Ε.Θ) διατηρούν τη λειτουργία της κυκλοφορίας του αίματος και σε σημαντικό ποσοστό είναι αιμοδυναμικώς σταθεροί, ή μπορεί να αφομοιώνουν τροφές, να επουλώνουν τραύματα, να διατηρούν διούρηση, ή όταν έγκυες γυναίκες γεννούν —με καισαρική τομή— βιώσιμα νεογνά;
Έστω κι αν πρόκειται για μεμονωμένες τέτοιες περιπτώσεις18,21,22. Ήδη δε ο Κων. Καρακατσάνης ανέφερε... δεκατρείς τέτοιες περιπτώσεις εγκύων γυναικών5. Από τέτοια όμως γεγονότα ο «εγκεφαλικός θάνατος» χαρακτηρίσθηκε και ως «χρησιμοθηρικό κατασκεύασμα»8. Δεν δικαιούται δε, διότι και δεν μπορεί, να εξισώνεται, ούτε με τον θάνατο «ολοκλήρου του εγκεφάλου»12, ούτε με τον εγκεφαλικώς νεκρό, ούτε πολύ περισσότερο με τον θάνατο του ανθρώπου ως προσώπου1,2,13,23.
Η Ελληνική νομοθεσία
Η αντίληψη του Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας του Υπουργείου Υγείας (ΚΕ.Σ.Υ.) ότι, «... εφ' όσον τεθεί η διάγνωση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους, το άτομο πρέπει να θεωρείται νεκρό... διότι ο θάνατος του εγκεφαλικού στελέχους ταυτίζεται με τον θάνατο»29 «πάσχει», ακόμη και ως διατύπωση. Όμως πέρασε ως βεβαιότητα στον ν.1383/83.
Και παρά το ότι ο νόμος αυτός για τα πολλά του λάθη, τις ατέλειες και την αναχρονιστικότητά του αντικαταστάθηκε, η ίδια αντίληψη του προηγουμένου πέρασε και στον νέο ν.2737/99, «ευελπιστώντας—αυτός, όπως είναι διατυπωμένο στο σκεπτικό του προσχεδίου του— στην αύξηση της προσφοράς οργάνων2,24. Ευτυχώς δε που απετράπη τελικώς η εισαγωγή της «εικαζόμενης συναίνεσης» και της «μη εικαζόμενης άρνησης» του δότη στον νέο αυτό νόμο, διότι αυτό θα σήμαινε και την υφαρπαγή του αυτεξουσίου της προσωπικότητάς του.
Η αναζήτηση των διδαγμάτων της Εκκλησίας
Ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ. Χριστόδουλος, ως Μητροπολίτης Δημητριάδος, είχε γράψει στον «τιμητικό τόμο» για τον Μητροπολίτη Καισαριανής, Βύρωνος και Υμηττού Γεώργιον το 1996, στο άρθρο του «Η έναρξη και η λήξη της ανθρώπινης ζωής, η άποψη της Εκκλησίας», ότι: «Έχω εμπιστοσύνη στην επιστήμη, αλλά πιστεύω ακράδαντα στη Γραφή. Δεν μπορεί η Γραφή να ψεύδεται, ούτε να πέφτει έξω». Πρόκειται για μια σαφέστατη διατύπωση. Οπότε αναζητά κανείς το....
Τι λέγει η Γραφή;
Ο Απόστολος Παύλος, γράφει: «Εξαπέστειλεν ο Θεός το Πνεύμα του Υιού αυτού εις τας καρδίας ημών» (Ρωμ. ε',5)... «Η αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις καρδίαις ημών» (Γαλ. δ',6)... «ίνα δώη υμίν κατά τον πλούτον της δόξης αυτού... κατοικήσαι τον Χριστόν δια της πίστεως εν ταις καρδίαις υμών» (Εφ. γ',16).
Τι λέγουν οι Πατέρες της Εκκλησίας;
Κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά (1296-1359) «η ψυχή πανταχού του σώματος εστίν, ούχ ως εν τόπω, ούδ' ως περιεχόμενη αλλ' ως συνέχουσα και περιέχουσα και ζωοποιούσα τούτο» (Φιλοκαλία σ. 957).
Κατά τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη (1749-1809): «η καρδία κέντρου λόγον επέχει προς το όλον σώμα· δια τούτο, όχι μόνον πρώτη πλάττεται εξ όλων των μελών, αλλά και ύστερον όλων νεκρούται. και αυτή είναι η καθέδρα, η ρίζα και αρχή και πηγή όλων των φυσικών δυνάμεων του σώματος, της φυτικής, της θρεπτικής, της αυξητικής, της ζωικής, της αισθητικής, της θυμικής, της επιθυμητικής και των λοιπών ομοίως και όλων των φυσικών δυνάμεων της ψυχής, της νοεράς λέγω, της λογιστικής και της θελητικής.
Εν τω εγκεφάλω δε ως εν οργάνω ευρίσκεται ουχί η ουσία και η δύναμις του νοός, ήτοι της ψυχής· αλλά μόνη η του νοός ενέργεια. Όθεν η ουσία της ψυχής, ως είδος ούσα του σώματος, ασώματος γαρ... ευρίσκεται εν τω μεσαιτάτω της καρδίας, ...εν τω εγκεφάλω δε ως εν οργάνω ευρίσκεται, ουχί η ουσία και η δύναμις του νοός, ήτοι της ψυχής· αλλά μόνη η του νοός ενέργεια, ως προείπομεν (συνεχίζει δε, προσθέτων τα εξής)... και άφες τους νεωτέρους φυσικούς και μεταφυσικούς να λέγωσιν, ότι η ουσία της ψυχής ευρίσκεται εις τον εγκέφαλον διότι τούτο είναι το ίδιον ωσεί να είπη τις, ότι η φυτική ψυχή δεν ευρίσκεται αρχικώς εις την ρίζαν του δένδρου, αλλά εις τον κλάδον και εις τον καρπόν...
Το διδασκαλείον των Γραφών και των ιερών Πατέρων, γράφει ο άγιος Νικόδημος, είναι αληθέστερον των διδασκαλείων των ανθρώπων» (στο κεφ. περί φυλακής νοός και καρδίας, στο Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, σσ.110-112). Αναφέρει δε και τον «θείον Γρηγόριον Θεσσαλονίκης» και τον «μέγαν Μακάριον τον Αιγύπτιον», πολλούς άλλους Πατέρες και νεωτέρους θεολόγους, οι οποίοι επίσης πρεσβεύουν τα αυτά.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας γράφουν και τα εξής: «Η καρδία ηγεμονεύει όλου του οργάνου (του σώματος)... βασιλεύει όλων των λογισμών και των μελών εκεί γαρ εστίν ο νους και πάντες οι λογισμοί της ψυχής» (Μακάριος ο Αιγύπτιος).
Ερμηνεύοντας δε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, γράφει: «εκεί τοίνυν δει σκοπείν... και οι λογισμοί πάντες της ψυχής... εν τη καρδία ευρίσκονται».
Επειδή, κατά τον Μέγαν Βασίλειον,... «ρίζα των δια του σώματος ενεργειών, το εν τη καρδία βούλευμα». «Άβυσσος γαρ ακατάληπτος η καρδία», προσθέτει ο άγιος Νικόδημος.
«Εν τη καρδία δε ευρισκόμενος ο νους, πρέπει να προσεύχεται με το λογιστικόν, δηλαδή τον ενδιάθετον λόγον της καρδίας, δια του οποίου λογιζόμεθα και πονήματα συνθέτομεν και τούτον ευρίσκων ο νους, ας τον αφήση να λέγη την μονόλογον καλουμένην ευχήν: "Κύριε Ιησού Χριστέ Υιέ του Θεού, ελέησόν με", η οποία χαρακτηρίζεται και ως "καρδιακή προσευχή", ή συντομότερα όλων "νηπτική προσευχή"».
Ο άγιος Νικόδημος γράφει και τούτο: «Όταν τύχη να πέση τις από τόπου υψηλού και πτωματισθεί, τότε η ψυχή συστέλλεται εις το κέντρον και θάλαμόν της, την καρδίαν, δια να φυλαχθεί εκεί. αφίνει δε άπρακτα και αναίσθητα, ου μόνον τον εγκέφαλον αλλά και τας αισθήσεις και τα λοιπά πάντα πέριξ μέλη και μέρη του σώματος· ώστε δύναται τις να είπη, ότι τότε ο άνθρωπος εκείνος ζή μόνον κατά την καρδίαν κατά δε τα άλλα μέλη του σώματος είναι νεκρός». Οπότε, ...να και......
Η εύλογη απορία
Γιατί όλα αυτά της «Γραφής» και των «Πατέρων» δεν φαίνονται πουθενά στις 55 Βασικές Θέσεις επί της Ηθικής των Μεταμοσχεύσεων της Ι.Σ.Ε.Ε.; Γίνεται λόγος για τον εγκεφαλικό θάνατο, όχι όμως και για τον καρδιοαναπνευστικό, που είναι ισοδύναμος και ισόκυρος του νευρολογικού, μπροστά στον οποίο μάλιστα, ο εγκεφαλικός θάνατος αποδεικνύεται ατελέστατος για τον χαρακτηρισμό ενός εγκεφάλου ως νεκρού. Γι' αυτό άλλωστε αναφέρεται ως «ο λεγόμενος εγκεφαλικός θάνατος».
Οι Βασικές θέσεις της Ι.Σ.Ε.Ε. για τις Μεταμοσχεύσεις, σχολιάσθηκαν εντόνως και με σοβαρές διαφωνίες εκ μέρους καθηγητών πανεπιστημίου και κληρικών, με δημοσιεύματα σε θρησκευτικά εκκλησιαστικά έντυπα, αλλά και από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό της Εκκλησίας της Ελλάδος (Ρ/Σ. Ε.τ.Ε) στις 11 και 25.3.2001 κ.ά.
Εχαρακτηρίσθησαν μάλιστα και ως «απαράδεκτες», από κληρικούς έχοντας ενδιατρίψει και εν επιστήμη περί τα τοιαύτα· εκτιμώντας και ότι στον Τόμο «Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις» είναι σαφής η αποδοχή του «εγκεφαλικού θανάτου» ως του τέρματος της ζωής, με πλήρη παραθεώρηση μάλιστα των αγιογραφικών και πατερικών κειμένων, που τόση σημασία δίνουν στην «καρδιά ως κέντρο της ζωής».
Ο καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Ι. Κορναράκης, για την τέτοια «αποδοχή» μίλησε περί αιρέσεως30.
Έντονη δε αντιπαράθεση έλαβε χωράν μεταξύ του Αιδεσ. Κων. Στρατηγοπούλου και του Αρχιμ. Νικ. Χατζηνικολάου32,33. Ήρθε λοιπόν ο καιρός, να λάβει θέση η Εκκλησία μας για το που είναι το κέντρο της ζωής, στην καρδιά ή στον εγκέφαλο. Είναι άλλωστε κάτι που το οφείλει από καιρό!
Και επειδή «θέλουμε να μαθαίνουμε» περισσότερα για τον λεγόμενο «εγκεφαλικό θάνατο»,
1. Οι όροι «εγκεφαλικός θάνατος» και «εγκεφαλικώς νεκρός» χρησιμοποιούνται από την επιστήμη υποκαθιστώντας τον όρο «νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους». Το ίδιο συμβαίνει και με τους νόμους. Ο καθηγητής Κουτσελίνης μάλιστα, μιλώντας κατά την «ημερίδα» στο Γ.Ν.Α. για τον εγκεφαλικό θάνατο3, ετόνισε ότι «το εγκεφαλικό στέλεχος προσυπογράφει τον εγκεφαλικό θάνατο».
Όμως, ο καθ. Γ. Μαντζαρίδης, μέλος και αυτός της Επιτροπής Βιοηθικής της Ι.Σ.Ε.Ε., όπως και ο Αντ. Κουτσελίνης, στο «Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις», στο άρθρο του31, γράφει «... όσο δεν αποδεικνύεται ότι ο εγκεφαλικός θάνατος ταυτίζεται με την νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους, το πρόβλημα παραμένει» (σ. 273). Τί όμως «μαθαίνουμε» από τους πανεπιστημιακούς αυτούς διδασκάλους;
2. Η στιγμή του θανάτου, για μας τους γιατρούς έχει τεράστια σημασία και πρέπει να την καταγράφουμε επακριβώς στο «πιστοποιητικό θανάτου». Διαφορετικά, διατρέχουμε κινδύνους από πολλές πλευρές.
Για την Εκκλησία μας, για πολλούς λόγους αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα.
Γράφει ο Σεβ. Ναυπάκτου κ. Ιερόθεος στη σ. 353 του Τόμου: «Στην κατάσταση του λεγομένου κλινικού θανάτου ή ακόμη και του λεγομένου εγκεφαλικού θανάτου μπορεί να μη λειτουργούν μερικά όργανα του σώματος του ανθρώπου, οπότε η ψυχή, είναι ενδεχόμενο να μην ενεργεί δια των συγκεκριμένων αυτών οργάνων, αλλά όμως υπάρχει ακόμη η ψυχή μέσα στον άνθρωπο και λειτουργεί δι' άλλων σωματικών οργάνων και λειτουργιών»...
«Αυτή δε η παύση λειτουργίας των οργάνων του σώματος γίνεται σταδιακά, καθώς επίσης και μερικές φορές η πορεία του θανάτου είναι αναστρέψιμη. Τότε οπωσδήποτε υπάρχει η ψυχή μέσα στο σώμα» (σ. 359) και... «επειδή λειτουργεί η καρδιά —ακόμη και αν δεν λειτουργούν μερικές εγκεφαλικές λειτουργίες— υπάρχει ακόμη μέσα του η ψυχή» (σ. 361).
Πώς όμως και για ποιο λόγο, ο πρόεδρος της Επιτροπής Βιοηθικής της Ι.Σ.Ε.Ε. Αρχιμανδρίτης Νικόλαος Χατζηνικολάου, απαντώντας μεταξύ και άλλων στην ερώτηση του Ραδιοφωνικού Σταθμού της Εκκλησίας της Ελλάδος, περί της «στιγμής του θανάτου», είπε: «Η στιγμή του θανάτου ενδιαφέρει τους ανθρώπους που ασχολούνται με το θέμα αυτό με σχολαστικισμό», προσθέσας και τα εξής: «Εγώ προσωπικά δεν παλεύω με το θέμα. Το έχω ξεκαθαρίσει. Ο εγκεφαλικώς νεκρός, είναι νεκρός. Δεν έχω καμμιά αμφιβολία μέσα μου». Άλλοι όμως έχουν. Και, μάλιστα, περισσότερο αρμόδιοι να ομιλούν περί αυτών. Τα προηγηθέντα το αποδεικνύουν, θα θέλαμε επομένως να μάθουμε και ποια είναι η επίσημη θέση της Ι.Σ.Ε.Ε. επί του θέματος αυτού.
3. Η «αναχώρηση» της ψυχής. (Αντιγράφω το άρθρο 13 των Βασικών Θέσεων της Ι.Σ.Ε.Ε.):
«Αυτό που εις την ουσίαν επιτυγχάνει (επί εγκεφαλικού θανάτου) η τεχνητή υποστήριξις της αναπνοής είναι ότι προσωρινώς αναχαιτίζει την διαδικασίαν αποσυνθέσεως του σώματος όχι όμως και την αναχώρησιν της ψυχής» (η υπογράμμιση δική μας). Από αυτή τη διατύπωση προκύπτει και ότι η Ι.Σ.Ε.Ε. γνωρίζει το πως και το πότε «έχει αναχωρήσει η ψυχή»!
Περιγράφει το τι επιτυγχάνεται δια της τεχνητής αναπνοής, χωρίς όμως και να έχει επίγνωση του τι επιδιώκεται δια της τεχνητής αναπνοής. Όμως ο κύριος σκοπός διαφαίνεται από το γεγονός ότι δια της τεχνητής αναπνοής επιδιώκεται η διατήρηση «ζωντανών» των οργάνων του ανθρώπου, ώστε να παραμένουν κατάλληλα προς μεταμόσχευση. Δεν σημαίνει δε ότι ένας τέτοιος άνθρωπος έχει ήδη αποθάνει, και απόδειξη αυτού είναι το ότι δεν υπογράφεται «πιστοποιητικό θανάτου» γι' αυτούς, όπως απαιτεί η Ιατροδικαστική, επειδή δεν θεωρούνται νεκροί. Γι' αυτό και κακώς τα όργανα τέτοιων αρρώστων χαρακτηρίζονται ως «πτωματικά». Και κάτι πιο βαρύ για το άρθρο 13.
Στο ίδιο βιβλίο «Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις» της Ι.Σ.Ε.Ε., ο Σεβ. Ναυπάκτου γράφει: «Την ώρα που χωρίζεται η ψυχή από το σώμα, τότε, γίνονται πολλά πράγματα τα όποια αγνοούμε παντελώς». Στην ίδια δε σ.359 διαβάζουμε: «Το πρόβλημα είναι ότι η παύση λειτουργίας των οργάνων του σώματος γίνεται σταδιακά, καθώς επίσης και μερικές φορές η πορεία του θανάτου είναι αναστρέψιμη. Τότε οπωσδήποτε υπάρχει η ψυχή μέσα στο σώμα.
Και όταν μερικά όργανα κινούνται με υποστηρικτικές ενέργειες, και τότε εξακολουθεί να ενεργεί η ψυχή μέσα στον άνθρωπο, εφ' όσον ενεργεί σε άλλο υγιές σωματικό όργανο». Οπότε και διερωτάται: «πώς επεμβαίνουμε βίαια σε έναν άνθρωπο του οποίου δεν λειτουργούν μερικές εγκεφαλικές λειτουργίες αλλά, επειδή λειτουργεί η καρδιά, υπάρχει ακόμη ψυχή»; Και, «μήπως στην κατάσταση εκείνη της διαδικασίας εξόδου, που γίνονται και πολλά πνευματικά γεγονότα, στεκόμαστε ανάλγητοι, όταν λαμβάνουμε τα όργανα του σώματος, ενώ ως πρόσωπο ζει ο άνθρωπος;» (σ. 361).
Εύλογο επομένως δεν είναι να «θέλουμε να μάθουμε» και επ' αυτών συνεπέστερες προς την αλήθεια, τις θέσεις της Ι.Σ.Ε.Ε.;
Επιμύθιον
Πολλές φορές διερωτήθηκα αν έπρεπε να συνεχίσω γράφοντας το κείμενο αυτό. Διότι έπρεπε να αποδίδει την πραγματικότητα με τρόπο κατανοητό, χωρίς να συγκαλύπτεται η αλήθεια, έστω και αν θα στενοχωρούσε κάποιους.
Η διακοπή των συνεντεύξεων από τον ραδιοφωνικό σταθμό της Εκκλησίας της Ελλάδος επί θεμάτων της φύσεως του παρόντος, όπως και η αναστολή της δημοσιεύσεως άρθρων πολλών προσφερθέντων να συμμετάσχουν στο διάλογο που «εγκαινίασε» η «Τόλμη» —αλήθεια, γιατί δεν ε-τόλμη-σε;— απετέλεσαν την πρόκληση, ώστε να λεχθούν αλήθειες από ένα «ελεύθερο σκοπευτή», προς ανθρώπους που «θέλουν να μάθουν».
Βιβλιογραφία
1. Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Ειδική Συνοδική Επιτροπή επί της Βιοηθικής: Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις. Εκδ. Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2001
1β. Βλάχος Ιερόθεος, Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου: Η θέση της Εκκλησίας για τις Μεταμοσχεύσεις. Εισήγηση στην Ιερά Σύνοδο της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος την 12.10.1999. Αναδημοσιευμένη στο ανωτέρω Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις, σσ.337-366
2. Αβραμίδης Αθ. Β.: Οι μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων. Ιατρικόν Βήμα, Ιούλ.-Αύγ. 1999
3. Αβραμίδης Αθ. Β.: Ο λεγόμενος «εγκεφαλικός θάνατος». Σχόλια σε ημερίδα. Περιοδ. Παρακαταθήκη, Μάρ.-Απρ. 2003, σ. 12-17
4. Νανάς Σεραφείμ: Επιστημονική θεώρηση του εγκεφαλικού θανάτου. Περιοδ. «Τόλμη» της Αρχιεπισκοπής Αθηνών, τεύχος Ιουνίου 2003
5. Καρακατσάνης Κ.: Διάλογος για το θέμα του "εγκεφαλικού θανάτου". Εις το ως άνω περιοδικό, τεύχος Οκτωβρίου 2003
6. Mollaret P., Goulon M.: Le coma depasse. Rev. Neurol 1959, 101:3-15
7. Beecher A., A definition of irreversible coma. Report of the ad hoc committee of the Harvard Medical School to examine the definition of brain death.. J.Α.Μ.Α. 205:337, 1968.
8. Mohandas A, Chou SN. Brain death. A clinical and pathological study. Neurosurg. 1971; 35:211-218.
9. Wijdicks EFM. Determining brain death in adults. Neurology 1995, 45:1003-1011.
10. Μπαλογιάννης Στ.: Εγκεφαλικός θάνατος. Ελληνική Ιατρική, 1986, 51:319-326
11. Αμερικανική Νευρολογική Ακαδημία.. Γίνεται αναφορά από τον Σ. Μπαλογιάννη, στο άρθρο του "Ό εγκεφαλικός θάνατος" στο "Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις"1 σσ. 121-147.
12. President's Commission, for the study of ethical problems in medicine and biomedical and behavioral research. Guidelines for the determination of death: Report of the medical consultans on the diagnosis of death, J.Α.Μ.Α.246:2184,1981.
13. α) Βρεττός Μ., Γιαννούλης Ε., Γκιάλα Μ., Καρακατσάνης Κ., Κουντουράς Ι., Μπαλαμούτσος Ν., Τσανάκας Ι., Γουλιανός Α., Κωνσταντινίδης Ν., Κούγιας Π.: Προβλήματα και ασάφειες του ν.2737/1999 για τις μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων. Ιατρικόν Βήμα, Νοέμβ.-Δεκ. 1999.
β) Οι ανωτέρω και ο Ζουρνατζής Β.: Ελλείμματα του νόμου για τις μεταμοσχεύσεις. Εφημ. Καθημερινή 12.9.1999 και: Επιστημονικές επιφυλάξεις για τον νέο νόμο. Εφημ. Καθημερινή 10.10.1999.
14. Παπαδάκης Ν, Γερουλάνος Σ, Σοφιανός Ε, Ασκητοπούλου Ε, Αλιβιζάτος Π., Βαράκης Ι., Κωστόπουλος Γ, Zilles Κ, Βλαχογιάννης Ι.: Ο νέος νόμος για τις μεταμοσχεύσεις. Εφημ. Καθημερινή 26.9.1999 σ. 26 και στο Ιατρικό Βήμα, Ιαν.-Φεβρ. 2000.
15. Youngner SJ. Defining death. A superficial and fragile consensus. Arch. Neurol. 1992; 49: 570-572.
16. Truog RD. Is it time to abandon brain death? Hastings Cent Rep (United States) 1997; 27:29-37.
17. Shewmon DA. The semantic confusion surrounding "brain death". Arch. Neurol. 1989; 46:603. Letter to the Editor.
18. Cranford R. Even the dead are not terminally ill anymore. Neurology 1998; 51:1530-1531
19. Shewmon DA. Recovery from "Brain Death": A neurologist's apologia, Linacre Quarterly, February 1997,31-96
20. Taylor RM. Reexamining the definition and criteria of death, Sem. Neurol. 1997; 17:265-270
21. Nuutinen LS, Alahuhta SM, Heikkinen JE. Nutrition during ten-week life support with successful fetal outcome in a case with fatal brain damage. I Parent Ent. Nutr. 1989; 13:432-435
22. Bernstein IM, Watson M, Simmons GM, Catalano PM, Davis G, Collins R. Maternal brain death and prolonged fetal survival. Obstetrics & Gynecol. 1989; 74:434-437
23. Καρακατσάνης Κωνστ. Γ.: "Εγκεφαλικός θάνατος". Β' εκδ., Univercity Studio Press, 2001
24. Aβραμίδης Aθ. Β.: Οι μεταμοσχεύσεις, ο ν.2737/99 και η Ιατρική. Περιοδ. Πειραϊκή Εκκλησία, Νοέμβρ. 1999
25. Αβραμίδης ΑΘ. Β. : Ευθανασία. Εκδ. "Ακρίτας", 1995.
26. Αβραμίδης Αθ. Β.: Μεταμοσχεύσεις, προβληματισμοί και διλήμματα. Εκδ. Τήνος 2002
27. Αβραμίδης Αθ. Β.: Η επιμήκυνσις των ορίων του "κλινικού θανάτου" κατά την καρδιακήν ανακοπήν. Διατριβή επί Υφηγεσία, 1964
28. Taylor RM. Reexamining the definition and criteria of death, Sem. Neurol. 1997;17:265-270
29. Κεντρικό Συμβούλιο Υγείας (ΚΕ.Σ.Υ.). Βλέπε εις: Διάγνωση Εγκεφαλικού Θανάτου. Απόφαση 9 της Oλομέλειας του ΚΕ..Σ.Υ. της 20.3.1985, Αθήνα 1987
30. Κορναράκης Ι.: Από τις αιρέσεις της αυλής μας, Eφημ.Ορθόδοξος Τύπος 5.4.2002
31. Μαντζαρίδης Γ.: Πνευματική ηθική και παθολογία των μεταμοσχεύσεων. Εις το «Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις», σσ. 271-278. Στo Νο 1
32. Στρατηγόπουλος Κ., Πρωτοπρεσβύτερος: Στα πρόθυρα μιας "Θεολογίας" της ευθανασίας; 25 ερωτήματα ζητούν απάντηση. Περιοδ. Παρακαταθήκη, Ιαν.-Φεβρ. 2002, τ. 22 σσ. 17-21
33. Χατζηνικολάου Νικ., Αρχιμανδρίτης: Ελεύθεροι από το Γονιδίωμα. Προσεγγίσεις Ορθόδοξης Βιοηθικής. Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας. Εκδόσεις Σταμούλη Α.Ε. (Πρόκειται για συλλογή ομιλιών και άρθρων, τρία των οποίων υπό το Κεφάλαιον: Μεταμοσχεύσεις -Δωρεά Όργάνων, σσ. 311-347).
Πηγή: "Παρακαταθήκη" ΝΟΕ-ΔΕΚ 2003
πηγή διαδικτύου Άλοψις
____________________
Διαβάστε περισσότερα για Μεταμοσχεύσεις
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου