Ἐν Ἀθήναις 1843
Ἐνῷ δὲ ἔπαθε πολλὰ ἀπὸ ἀλλεπαλλήλους κατακτήσεις καὶ ἐπιδρομάς, ἐπορίσθη, κατὰ νόμον ἀνώτερον καὶ ἀνεξερεύνητον τῆς Θείας Προνοίας, καὶ ἀπὸ αὐτὰ τὰ δυστυχήματά του νέα στοιχεῖα ὑλικῆς καὶ ἠθικῆς ἰσχύος καὶ ἠδυνήθη ν᾿ ἀνατείλῃ αὖθις ἐπὶ τῆς σκηνῆς τοῦ κόσμου ζητοῦν τὴν ἀνεξαρτησίαν καὶ τὴν ἑνότητά του. Τὸ θέαμα πρέπει βεβαίως νὰ ἑλκύσῃ τὴν προσοχήν μας.
Ἀλλὰ παρακινοῦσιν ἡμᾶς εἰς τὴν σπουδήν του καὶ ἄλλα αἴτια· ἐσχάτως διεδόθησαν περὶ τῆς ἐποχῆς ταύτης τῆς ἱστορίας μας μεγάλαι απάται. Νεώτεροί τινες ἰσχυρίσθησαν, ὡς γνωστόν,ὅτι ἐν μέσῳ τῶν μεγάλων τρικυμιῶν τοῦ μεσαίωνος ἡ ἀρχαία Ἑλληνικὴ φυλὴ ἐναυάγησεν αὔτανδρος καὶ ὅτι τὸ ἔθνος τὸ σήμερον φέρον τὸ περικλεὲς τοῦτο ὄνομα εἶναι γένος νόθον, ὄχλος βαρβάρων συῤῥευσάντων ἐνταῦθα ἀπὸ βοῤῥᾶ καὶ δύσεως καὶ μεσημβρίας καὶ ἀνατολῆς. Ὁ λαὸς ὁ δεκαετίαν ἀθλήσας ὡς Ἑλλήνων ἀπόγονος καὶ ἀναγνωρισθεὶς ὡς τοιοῦτος ἀπὸ τὸν κόσμον ὁλόκληρον δύναται νὰ ἀπαντήσῃ εἰς τοὺς παραδοξολόγους ἐκείνους ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ ἐθνικότης ὁμοιάζει τὸν ἥλιον, τυφλὸς ὅστις δὲν τὴν βλέπει. Ἡ δ᾿ ἐπιστήμη ἔχει ἄλλα καθήκοντα νὰ ἐκπληρώσῃ. Αὕτη ἀντιτάσσει εἰς τὴν ἐπιπόλαιον τῆς ἱστορίας σπουδήν, τὴν ἐπιμελῆ αὐτῆς μελέτην, εἰς τὴν παρεξήγησιν τῶν κειμένων, τὴν ὀρθὴν αὐτῶν ἑρμηνείαν, εἰς τὴν κακὴν πίστιν καὶ τὴν ἀπάτην, τ᾿ ἀκαταμάχητα γεγονότα.
Διὰ νὰ συντελέσω μικρὸν εἰς τὸν πολλαχῶς ἀξιόλογον τοῦτον ἀγῶνα, ἐκδίδω ἤδη τὸ προκείμενον περὶ τῆς ἐποικήσεως Σλαβικῶν τινων φυλῶν εἰς τὴν Πελοπόννησον πόνημα. Ἱστορικὰ καὶ γεωγραφικὰ μνημεῖα καθιστῶσιν ἀναμφισβήτητον ὅτι ἦλθόν ποτε Σλάβοι εἰς τὴν Πελοπόννησον. Ἀναμφίλεκτοι ὅμως μαρτυρίαι βεβαιοῦσιν ἐπίσης ὅτι δὲν ἦλθον ὡς κατακτηταί, οὔτε κατέστρεψαν τὴν χώραν, οὔτε ἐξωλόθρευσαν τοὺς ἀρχαίους αὐτῆς κατοίκους, ὥς τινες ἰσχυρίσθησαν. Ἐπῴκησαν εἰρηνικῶς καὶ ἐζήτησαν μὲν πολλάκις ν᾿ ἀποστατήσωσιν, ἀλλ᾿ ἐδαμάσθησαν ἐπὶ τέλους ὑπὸ τῆς Ἑλληνικῆς φυλῆς καὶ δεχθέντες τὴν θρησκείαν καὶ τὴν γλῶσσάν της ἐσυγχωνεύθησαν ἐντὸς αὐτῆς, καθὼς τὰ ὕδατα τοῦ ποταμοῦ τὰ σώζοντα μὲν περὶ τὰς ἐκβολὰς τὸ χρῶμα αὐτῶν καὶ τὴν ποιότητα, ἀλλ᾿ ἀφανιζόμενα μικρὸν ἔπειτα ἐντὸς τοῦ ἀχανοῦς ὑγροῦ τῆς θαλάσσης.
Τὸ ἔργον μου διαιρεῖται εἰς τρία βιβλία, ἐξ ὧν τὸ πρῶτον ἐξετάζει πότε καὶ πῶς ἐγένετο ἡ ἐποίκησις· τὸ δεύτερον, εἰς ποίας σχέσεις οἱ ἔποικοι διετέλεσαν μετά τε τῶν κατοίκων καὶ τῶν Βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων· τὸ τρίτον ποῖα ἴχνη αὐτῶν διεσώθησαν ἄχρι τοῦδε.
Ἡ λύσις τῶν ζητημάτων τούτων ἦτο δυσχερής, διότι τὰ περὶ αὐτῶν ἱστορικὰ μνημεῖα ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον εἶναι ἐλλειπῆ, ἐνίοτε ἀντιφάσκουσι, πολλάκις παρεξηγήθησαν. Δὲν φαντάζομαι ὅτι ἐνίκησα ὅλας τὰς δυσκολίας· ἐλπίζω ὅμως ὅτι ὁ ἀναγνώστης δὲν θέλει εἰπεῖ περὶ ἐμοῦ τὸ τοῦ Θουκυδίδου. " Οὕτως ἀταλαίπωρος τοῖς πολλοῖς ἡ ζήτησις τῆς ἀληθείας καὶ ἐπὶ τὰ ἕτοιμα μᾶλλον τρέπονται."
Ἡ ὅλη συγγραφὴ θέλει ἀποτελέσει ἕνα τόμον εἰς ὄγδοον τετρακοσίων τοὐλάχιστον σελίδων. Τὸ πρῶτον βιβλίον τὸ καὶ συντομώτερον, συγκείμενον ἐξ ἑκατὸν περίπου σελίδων, τυπωθὲν ἤδη ἐκδίδεται καὶ τιμᾶται δραχ. 2 ⅟₂. Ἐὰν τὸ κοινὸν ἐπιδοκιμάσῃ καὶ ἐμψυχώσῃ τὴν ἀρχὴν τοῦ ἔργου, θέλω σπεύσει νὰ τὸ συμπληρώσω δημοσιεύων καὶ τὰ δύο ἄλλα βιβλία.
ΒΙΒΛΙΟΝ Α´. Περὶ τῆς ἐποχῆς καὶ τοῦ τρόπου τῆς ἐποικήσεως τῶν Σλαβικῶν φυλῶν εἰς τὴν Πελοπόννησον.
Διὰ νὰ σταθμίσωμεν ὀρθῶς τὴν ἐπιῤῥοὴν τὴν ὁποίαν ἔλαβον ἐπὶ τῆς τύχης τοῦ Πελοπονησιακοῦ λαοῦ αἱ ἀρκτῷαι αὗται φυλαί, πρέπει πρὸ πάντων νὰ προσδιορίσωμεν ὅσον ἔνεστιν ἀκριβῶς τὴν ἐποχὴν καθ᾿ ἣν τὸ πρῶτον ἐπῷκησαν εἰς τὴν Χερσόνησον ταύτην. Περὶ τοῦ ζητήματος τούτου ὑπάρχουσι μέγισται ἀμφιβολίαι καὶ γνῶμαι ἀντίπαλοι. Οἱ μὲν ἱστόρησαν ὅτι οἱ Σλάβοι ἐνεκατεστάθησαν τὸ πρῶτον εἰς τὴν Πελοπόννησον περὶ τὰ μέσα τοῦ ὀγδόου αἰῶνος, ἐπὶ Κοπρωνύμου τοῦ βασιλέως· οἱ δὲ ἰσχυρίσθησαν ὅτι ἀπὸ αὐτὰ τὰ τέλη τοῦ ἕκτου αἰῶνος ἐγένετο εἰς αὐτὴν Σλάβων εἰσβολή· τινὲς δὲ καὶ εἰς τὸν ἐν τῷ μεταξὺ ἕβδομον αἰῶνα ἠθέλησαν νὰ ἀποδώσωσι τὸ μέγα τοῦτο ἱστορικὸν γεγονός. Ἡ ἐξέτασις ὅλων τούτων τῶν δοξασιῶν θέλει μᾶς διδάξει ποῖαι ἔρευναι ἔγιναν ἄχρι τοῦδε πρὸς ἀνακάλυψιν τῆς ἀληθείας καὶ θέλει ἴσως μᾶς ἀποκαλύψει αὐτὴν τὴν ἀλήθειαν. Ὅθεν ἐπιχειρῶ τὴν τοιαύτην ἐξέτασιν, ἀρχόμενος ἀπὸ τῆς γνώμης ἐκείνων ὅσοι διατείνονται ν᾿ ἀποδείξωσιν ὅτι οἱ Σλάβοι εἰσέβαλον εἰς τὴν Πελοπόννησον ἀπὸ αὐτοῦ τοῦ ἕκτου αἰῶνος.
Περὶ τὰ τέλη τῆς ἑνδεκάτης ἑκατονταετηρίδος, ὁ οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Νικόλαος ἔγραψε πρὸς τὸν βασιλέα Ἀλέξιον τὸν Κομνηνὸν συνοδικὸν γράμμα, τοῦ ὁποίου μία περικοπὴ ἐθεωρήθη ὡς ἐξιστοροῦσα ἐν ὀλίγοις τὴν ἀρχὴν καὶ τὸ τέλος τῆς κατὰ τὴν Πελοπόννησον τύχης τῶν Σλαβικῶν φυλῶν καὶ ὅλον τὸ μέγεθος τῆς ἐξουσίας τὴν ὁποίαν ἀπέκτησάν ποτε εἰς τὸ μέρος τοῦτο τῆς Ἑλλάδος. Ἡ περικοπὴ αὕτη ἔχει οὕτως. " Προςεπιτούτοις καὶ ὁ θεοφιλέστατος μητροπολίτης Πατρῶν πολλοῖς καὶ διαφόροις τετείχισται δικαιώμασιν, εἰς τὸ συμφυεῖς καὶ ἀτμήτους καὶ ἀναποσπάστους ἔχειν τὰς τῇ κατ᾿ αὐτὸν ἐκκλησίᾳ δωρηθείσας ἐπισκοπάς, παρὰ Νικηφόρου βασιλέως τοῦ ἀπὸ γενικῶν [1], διὰ τὸ ἐν τῇ καταστροφῇ τῶν Ἀβάρων παρὰ τοῦ κορυφαίου τῶν ἀποστόλων καὶ πρωτοκλήτου Ἀνδρέου ὀφθαλμοφανῶς γενόμενον θαῦμα, ἐπὶ διακοσίοις δεκαοκτὼ χρόνοις ὅλοις κατασχόντων τὴν Πελοπόννησον, καὶ τῆς Ῥωμαϊκῆς ἀρχῆς ἀποτεμομένων, ὡς μηδὲ πόδα βαλεῖν ὅλως δύνασθαι ἐν αὐτῇ Ῥωμαῖον ἄνδρα· ἐν μιᾷ δὲ ὥρᾳ τούτων μὲν ἀφανισθέντων ἐκ μόνης ἐπιφανείας τοῦ πρωτοκλήτου, τῆς δὲ χώρας ἁπάσης τοις Ῥωμαϊκοῖς σκήπτροις ἐπανελθούσης· καὶ πρῶτον μὲν προβάλλεται τὸ τοῦ ῥηθέντος βασιλέως χρυσόβουλλον, τοῦ καὶ τὴν αὐτὴν ἁγιωτάτην ἐκκλησίαν Πατρῶν, ἐξ ἀρχιεπισκοπῆς εἰς μητροπόλεως δόξαν ἀναγαγόντος, διὰ τὸ ῥηθὲν τεράστιον τοῦ κορυφαίου καὶ τρισὶν ἐπισκοπαῖς αὐτὴν δωρησαμένου, τῇ Μεθώνῃ, τῇ Λακεδαίμονι καὶ τῇ Σαρσοκορώνῃ καὶ ἕτερον τούτῳ συνᾴδον, Λέοντος καὶ Ἀλεξάνδρου τῶν βασιλέων· καὶ τρίτον Ῥωμανοῦ, Χριστοφόροι καὶ Κωνσταντίνου, κατ᾿ ἴχνος τοῖς ἄλλοις βαῖνον καὶ ἄλλο ἐπὶ τούτοις Νικηφόρου τοῦ Φωκᾶ· καὶ πέμπτον ἐπὶ τούτοις, τοῦ πρὸ μικροῦ βεβασιλευκότος τοῦ Βοτανειάτου, τοὺς εἰρημένους πάντας ἐπισφραγίζοντος." [2]
Ἀπὸ τῆς ἑρμηνείας τοῦ τεμαχίου τούτου παρήχθη, ὡς μετ᾿ ὀλίγον θέλει ἐξηγηθῆ, ἡ γνώμη ἡ ἀναγαγοῦσα εἰς τὸν ἕκτον αἰῶνα τὴν ἔλευσιν τῶν Σλάβων εἰς τὴν Πελοπόννησον· καὶ ὄχι μόνον αὐτὴ ἡ γνώμη, ἀλλὰ καὶ ἡ τολμηρὰ δοξασία ὅτι οἱ Σλάβοι ἐδέσποσαν ἐπὶ διακοσία δεκαοκτὼ ἔτη τῆς Χερσονήσου ταύτης καὶ ὅτι εἰς τὸ διάστημα τοῦτο ἐξώντωσαν τὸ πλεῖστον μέρος τῆς ἀρχαίας φυλῆς.
Ὁ Βυζαντινὸς Πατριάρχης Νικόλαος (λέγει ὁ γνωστὸς Φαλλμερραϋέρος [3]) εἰς μίαν του ἐπιστολὴν πρὸς τὸν βασιλέα Ἀλέξιον τὸν Κομνηνὸν ἐν ἔτει 1801 [4] γεγραμμένην, μνημονεύει Χρυσοβούλλου τινὸς ὑπογεγαμμένου μὲν ὑπὸ τοῦ βασιλέως Νκηφόρου, κατατεθειμένου δὲ εἰς τὰ ἀρχεῖα τῆς Κωνσταντινουπόλεως, δυνάμει τοῦ ὁποίου ἡ ἀρχιεπισκοπὴ τῶν Πατρῶν ἀνεβιβάσθη εἰς τάξιν μητροπόλεως καὶ ὑπετάχθησαν εἰς τὴν αὐτόθι ἐκκλησίαν τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέου τρεῖς Πελοποννησιακαὶ ἐπισκοπαί, τοῦτο δὲ εὐγνωμοσύνης ἕνεκα διὰ τὴν συνδρομὴν τὴν ὁποίαν ὁ κορυφαῖος οὗτος τῶν ἀποστόλων παρέσχεν εἰς τοὺς πολίτας τῶν Πατρῶν ἐν τῇ μάχῃ καθ᾿ ἣν νικήσαντες οὗτοι τὸν στρατὸν τῶν Πελοποννησίων Ἀβάρων πρὸς τῶν τειχῶν τῆς πόλες των, τὸν ἠνάγκασαν νὰ λύσῃ τὴν πολιορκίαν της. Ἡ ἐπιστολὴ τοῦ Πατριάρχου δὲν σημειοῖ τὸ ἔτος κατὰ τὸ ὁποῖον ὁ βασιλεὺς Νικηφόρος ὑπέγραψε τὸ εἰρημένον χρυσόβουλλον, ἀλλὰ προστίθησιν, ὅτι ἡ τεραστία ἐκείνη καταστροφὴ συνέβη διακόσια δεκαοκτὼ ἔτη μετὰ τὴν κατάσχεσιν τῆς Πελοποννήσου ὑπὸ τῶν Ἀβάρων [5]. Ὁ Νικηφόρος ἐβασίλευσεν ἀπὸ τοῦ 802 μέχρι τοῦ 811 ἔτους, ἄρα ἡ κατάκτησις τῆς Πελοποννήσου ὑπὸ τῶν Ἀβαρο - Σλάβων συμπίπτει μεταξὺ τῶν ἐτῶν 584 καὶ 593. Προςτούτοις ἀπὸ τὸν Πορφυρογέννητον Κωνσταντῖνον ἠξεύρομεν, ὅτι στόλος Σαρακηνῶν ὑπεστήριξε τοὺς ἀρχηγοὺς τῶν Σλάβων εἰς τὴν πολιορκίαν τῶν Πατρῶν καὶ ὅτι κατὰ τὴν αὐτὴν ἐποχὴν ἣ τε Ῥόδος καὶ ἄλλαι πολλαὶ νήσοι τοῦ ἀρχιπελάγους ἐρημώθησαν ἀπὸ τὰς ἀποβάσεις τῶν μωαμεθανῶν. Ἡ κατὰ τῶν Ἑλληνικῶν νήσων προςβολὴ αὕτη τῶν Σαρακηνῶν συνέβη τῷ 807 ἔτει πρὸ Χριστοῦ καὶ ἕκτῳ τῆς βασιλείας τοῦ Νικηφόρου· ἄρα, κατὰ τὸ 589 ἔτος ἀπὸ Χρ. ἀναμφιβόλως ἡ Πελοπόννησος, ἐκτὸς ὀλιγίστων παραλίων, κατεκτήθη καὶ κατεσχέθη ὑπὸ τῶν ἀρκτικῶν ἐθνῶν."
Ταῦτα λέγει περὶ τοῦ χωρίου τούτου ὁ συγγραφεύς μας, προςεπάγων ὀλίγον κατωτέρω (σελ. 188), ὅτι οἱ Ἄβαρες, τὸν ἀριθμὸν πολὺ ὀλιγώτεροι τῶν Σλάβων, κατεστάθησαν κυρίως εἰς τὴν Μεσσηνίαν, κτίσαντες ἀπὸ τῶν ἐρειπίων τῆς καταστραφείσης Πύλου τὴν πόλιν Ἀβὰρ, ὃ ἐστι τὸ Ἀβαρῖνον· θεωρεῖ δὲ ὡς ἀναντιῤῥήτως ἀποδεδειγμένον καὶ ὅτι, μετὰ τὴν κατάκτησιν ταύτην, οἱ Ἕλληνες τῶν κατασχεθέντων μερῶν τῆς Πελοποννήσου, (δηλ. σχεδὸν ὅλης τῆς χερσονήσου ταύτης) ἐξοντώθησαν καὶ ὅτι αἱ κατοικίαι των κατεστράφησαν καὶ ἐπυρπολήθησαν ὑπὸ τῶν εἰρημένων ἐχθρῶν (σελ. 189).
Ἄλλος Γερμανὸς ἱστοριογράφος, μᾶλλον κηδόμενος περὶ τῆς σωτηρίας τῆς ἀρχαίας Ἑλληνικῆς φυλῆς, λέγει περὶ τοῦ χωρίου τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Πατριάρχου Νικολάου τὰ ἑξῆς [6].
" Ἐπειδὴ στερούμεθα εἰδήσεων δυναμένων ν᾿ ἀναιρέσωσι τὴν περικοπὴν ταύτην τοῦ Πατριάρχου Νικολάου, ἀνάγκη βέβαια νὰ δώσωμεν πίστιν εἰς τὰ οὐσιωδέστερα αὐτῆς μέρη, πρὸ πάντων διότι δὲν ἔχομεν πῶς νὰ ὑποδείξωμεν καὶ νὰ διορθώσωμεν ἀσφαλῶς τὰς ὁποίας πιθανῶς περιέχει χρονολογικὰς παραδρομὰς [7]· ἀλλ᾿ ὅμως εἶναι ἐπιτετραμμένον νὰ μετριάσωμεν τοὺς λόγους τοῦ πατριάρχου ὅστις, διὰ τὴν φύσιν τῆς ὑποθέσεως περὶ ἧς ἐπροκειτο, ἐξεφράσθη ἐπίτηδες ἀποτόμως καὶ ὑπερβολικῶς καὶ μήτε νὰ ὑποθέσωμεν ὅτι κατὰ τὸ εἰρημένον 589 ἔτος καθυπετάγη ἐντελῶς διὰ τῆς βίας ἡ βόρειος καὶ ἡ μεσημβρινὴ χέρσος Ἑλλὰς ὑπὸ τῶν Ἀβάρων καὶ Σλάβων, μήτε νὰ χρονολογήσωμεν ὁριστικῶς ἀπὸ τῆς ἐποχῆς ταύτης, τὴν ἐπὶ τῆς Πελοποννήσου κυριαρχίαν τῶν κατακτητῶν τούτων. Αὐτὸς ὁ ὁριστικὸς τρόπος μὲ τὸν ὁποῖον ὁ Πατριάρχης τοῦ ἑνδεκάτου αἰῶνος ἀποφαίνεται περὶ πραγμάτων τὰ ὁποῖα πρέπει νὰ ὑποθεσωμεν ὅτι ἔμειναν ὅλως ἀπαραίτητα καθ᾿ ἣν συνέβησαν ἐποχήν, καθίστησι τὸ πρᾶγμα ὁπωςοῦν ὕποπτον. Εἰς τοιαύτας περιστάσεις δὲν μένει καὶ εἰς αὐτὴν τὴν ἐπιμελεστέραν καὶ ἀπαθεστέραν ἔρευναν εἰμὴ τὸ ἀπέραντον πεδίον τῆς εἰκασίας.
Ἡ ἐποίκησις ἐθνῶν Σλαβιστὶ λαλούντων εἰς τὴν Ἑλλάδα καὶ ἡ ἐπὶ τῆς Πελοποννήσου ἰδίως δεσποτεία των, εἶναι πράγματα ἀναμφισβήτητα, ἂν καὶ δὲν ᾖναι δυνατὸν νὰ ἐξακριβωθῇ ὁριστικῶς ἡ ἀρχὴ καὶ ἡ ἀνάπτυξίς των. Νομίζω ὅμως πιθανὸν ὅτι οἱ Σλάβοι ἐμετανάςευσαν εἰς τὴν κατὰ μέγα μέρος ἔρημον χώραν τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος βαθμηδὸν καὶ κατ᾿ ὀλίγον δι᾿ ἐποικήσεων, αἵτινες εὐλόγως δύνανται ν᾿ ἀναδράμωσι μέχρι τῆς ἐποχῆς τοῦ βασιλέως Μαυρικίου, ὠς ἀποτελέσματα τῶν ἐπὶ τοῦ Χαγάνου Ἀβαροσλαβικῶν πολέμων καὶ θεωρῶ τοῦτο πιθανώτερον παρ᾿ ὅτι ἡ Ἑλλὰς ὅλη κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην κατεκλύσθη διὰ μιᾶς ὑπὸ τῶν Σλάβων, ἀπωλέσασα ὅλους σχεδὸν τοὺς ἀρχαίους αὐτῆς κατοίκους."
Ἂν καὶ ἀποδίδων τὴν προςήκουσαν δικαιοσύνην εἰς τὸν ἐπιτήδειον καὶ εἰλικρινῆ τρόπον μὲ τὸν ὁποῖον ἠθέλησα νὰ κολάσῃ τοὺς λόγους τοῦ Πατριάρχου Νικολάου ὁ τελευταῖος οὗτος συγγραφεὺς, δὲν στοχάζομαι ὅμως ὅτι δύναμαι νὰ παραδεχθῶ, καὶ οὕτως ἔχουσαν, τὴν ἐπὶ τοῦ προκειμένου κρίσιν του, πολὺ δὲ ὀλιγώτερον τὰ συμπεράσματα τοῦ πρὸ αὐτοῦ ἀναφερθέντος ἱστοριογράφου. Νομίζω ἀπεναντίας ὅτι ὑπάρχουσι μαρτυρίαι ἱστορικαὶ ἀναντίῤῥητοι καὶ σαφεῖς, ἀναιροῦσαι τὸν ἰσχυρισμὸν τοῦ Πατριάρχου Νικολάου ἀπὸ τῆς πρώτης αὐτοῦ λέξεως μέχρι τῆς τελευταίας. Ἐὰν δώσωμεν πίστιν εἰς τὴν προαναφερθεῖσαν περικοπὴν τοῦ συνοδικοῦ αὐτοῦ γράμματος, 1ον. Ἡ Πελοπόννησος κατεκτήθη ὑπὸ Ἀβάρων, ἤ, τοὐλάχιστον, ὑπὸ Ἀβαροσλάβων, κατὰ τὴν ἑρμηνείαν τῶν δύω Γερμανῶν ἱστοριογράφων· 2ον. Ἡ κατάκτησις αὕτη ἐγένετο μεταξὺ τῶν ἐτῶν 584 καὶ 593 ἀπὸ Χριστοῦ ἢ, κατὰ τὸν ἀκριβέστερον προςδιορισμὸν τοῦ Φαλλμεραϋέρου, τῷ 589 ἔτει· 3ον Ἡ κατάκτησις αὕτη ἀπέσπασε τὴν Πελοπόννησον τῆς Ῥωμαϊκῆς ἀρχῆς εἰς τοιοῦτον βαθμὸν ὥστε, κατὰ τὴν φράσιν τοῦ Πατριάρχου, οὐδὲ πόδα δὲν ἐδυνήθη νὰ βάλῃ Ῥωμαῖος ἀνὴρ εἰς αὐτὴν ἐν διαστήματι διακοσίων δεκαοκτὼ ὁλοκλήρων ἐνιαυτῶν. 4ον. Μετὰ τὴν μάχην τῶν Πατρῶν οἱ κατακτηταὶ ἠφανίσθησαν καὶ ἅπασα ἡ χώρα ἐπανῆλθεν εἰς τὰ Ῥωμαϊκὰ σκῆπτρα. Νομίζω ὅτι ἐξέθεσα εἰλικρινῶς ὅλα τὰ συμπεράσματα ὅσα δύνανται νὰ ἐξαχθῶσιν ἀπὸ τὸ ἀνὰ χεῖρας χωρίον.
Ἀλλὰ συγχρόνως τολμῶ νὰ προςεπιφέρω, ὅτι, κατ᾿ ἐμέ, 1ον. Φυλὴ Ἀβάρων πώποτε δὲν ἦλθεν εἰς τὴν Πελοπόννησον· 2ον. Ἰδίως μεταξὺ τῶν ἐτῶν584 καὶ 593 ἀπὸ Χριστοῦ καὶ οἱ Ἄβαρες καὶ οἱ Σλάβοι ὄχι μόνον δὲν ἦλθον εἰς τὴν Πελοπόννησον, ἀλλὰ δὲν προέβησαν πώποτε πέραν τῆς Θρᾴκης, ὅπου πολλάκις κατετροπώθησαν ὑπὸ τῶν Βυζαντινῶν ςρατηγῶν καὶ ὅθεν ἀπεκρούσθησαν μικρὸν ἔπειτα πέραν τοῦ Δουνάβεως τοσοῦτον ὥστε, κατὰ τὴν ὀρθὴν ἔκφρασιν τοῦ Γίββωνος [8], ἀπὸ τῶν χρόνων τοῦ Τραϊανοῦ τὰ Ῥωμαϊκὰ ὅπλα δὲν εἶχον προχωρήσει τόσον εἰς τὴν Δακίαν· 3ον. Πώποτε αἱ Σλαβικαὶ φυλαὶ δὲν ἀφῄρεσαν τὴν κυριαρχίαν τῆς Πελοποννήσου ὅλη ἀπὸ τὸ Βυζάντιον καθότι ᾀείποτε τὸ σημαντικώτερον αὐτῆς μέρος κατείχετο ἀπὸ τὰς Βυζαντινὰς ἀρχάς· 4ον. Καὶ μετὰ τὴν μάχην τῶν Πατρῶν, πολλάκις διάφοροι Σλαβικαὶ φυλαὶ ἀποστατήσασαι καὶ γενόμεναι ἰδιόῤῥυθμοι ἠνάγκασαν τοὺς Βυζαντινοὺς βασιλεῖς νὰ πέμψωσι κατ᾿ αὐτῶν σημαντικὰς ἐκστρατείας διὰ νὰ τὰς ὑποχρεώσουν ν᾿ ἀναγνωρίσωσι τὸ σκῆπτρόν των.
Ἡ ἔνστασις ὅτι Ἄβαρες δὲν ἦλθον ποτὲ εἰς τὴν Ἑλλάδα, εἶναι τόσῳ μᾶλλον περίεργος ὅσῳ, θέλει ἀναιρέσει μίαν ἀπὸ τὰς ἀπάτας, (καὶ ἴσως τὴν οὐσιωδεστέραν) τὰς διαδοθείσας περὶ τῆς ἐτυμολογίας τοῦ κατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους τοσοῦτον εἰς τὰς πηγὰς δὲν ἀπαντῶμεν ὅτι ἦλθον Ἄβαρες εἰς τὴν Πελοπόννησον· ὅτι ἐξενίσαμεν καὶ υἱοθετήσαμεν Σλάβους καὶ ὄχι ὀλίγους, μάλιστα· ὄχι ὅμως ὅτι μᾶς ἐπεσκέφθη καὶ ἡ Ταταρικὴ ἐκείνη φυλή, [9]. Τὸ δὲ οὐσιωδέστερον, ὁ Κωνσταντῖνος ὁ Πορφυρογέννητος εἰς τὴν λεπτομερῆ περὶ τῆς μάχης τῶν Πατρῶν διήγησίν του (τῆς ὁποίας τὸ κείμενον δίδομεν κατωτέρω) βεβαιοῖ ῥητῶς καὶ ἐπανειλημμένως ὅτι οἱ πρὸ τῶν τειχῶν τῆς πόλεως ἐκείνης ἐπὶ Νικηφόρου τοῦ βασιλέως κατατροπώθεντες ἐχθροί, ἦσαν Σλάβοι καὶ ὄχι, ὡς ἀποφαίνεται ὁ Πατριάρχης, Ἄβαρες. Ὁ Φαλλμεραϋέρος ἐζήτησε νὰ ἐξηγήσῃ τὴν ἀσυμφωνίαν ταύτην λέγων (ἴδε ἀνωτέρω σημείωσιν 5) ὅτι ἐπειδὴ οἱ Ἄβαρες εἶχον τὴν ἀρχηγίαν τοῦ στρατοῦ τοῦ κατακτήσαντος τὴν Πελοπόννησον, διὰ τοῦτο ὁ πατριάρχης ἀναφέρει αὐτοὺς ἀντὶ τῶν Σλάβων. Ἀλλ᾿ ὁ αἰτιολογία αὕτη εἶναι ὅλως ἀπαράδεκτος· μὴ λησμονήσωμεν ὅτι, κατὰ τὸν συγγραφέα αὐτόν, ἡ κατάκτησις ἔγινε περὶ τὰ τέλη τοῦ ἕκτου αἰῶνος καὶ ὅτι ἡ μάχη τῶν Πατρῶν συνεκροτήθη περὶ τὰς ἀρχὰς τοῦ ἑννάτου. Κ᾿ ἐὰν λοιπὸν ὑποτεθῇ ὅτι οἱ Ἄβαρες κατέσχον τῳόντι τῷ 589 ἔτει τὴν Πελοπόννησον ὡς κυριάρχαι τῶν μετ᾿ αὐτῶν εἰσβαλόντων Σλάβων, εἶναι παντάπασιν ἀπίθανον ὅτι ὀλίγοι ὄντες τὸν ἀριθμὸν καὶ μὴ ἔχοντες συνδρομήν τινα ἀπὸ τῆς ποῤῥωτάτω κειμένης μητροπόλεώς των τῆς ὁποίας ἄλλως τε ἡ ἀκμὴ εἶχε μαρανθῆ ἐν τῷ μεταξὺ τούτῳ, διετήρησαν οὐχ ἧττον μέχρι τῆς μάχης τῶν Πατρῶν, δηλαδὴ ἐπὶ διακόσια δεκαοκτὼ ἔτη τὴν κυριαχίαν των ἐπὶ τῶν Σλάβων οἵτινες ἦσαν πολὺ περισσότεροι καὶ εἶχον ἐθνικὸν κατὰ τῶν Ἀβάρων μῖσος διόπερ καὶ ἐσύντριψον τὸν ζυγόν των μὲ ἐκδικητικώτατον τρόπον ἐν τῇ ἰδίᾳ αὐτῶν χώρᾳ. Ἡ ἐξήγησις λοιπὸν τοῦ Φαλλμεραϋέρου δὲν αἴρει ἐκ μέσου τὴν ἀντίφασιν τοῦ πατριάρχου πρὸς τὸν πολὺ ἀρχαιότερον καὶ ἀκριβέστερον Πορφυρογέννητον· ἡ δὲ ἀντίφασις αὕτη ἐξασθενεῖ ἤδη πολὺν τὴν ἀκρίβειαν τῆς μαρτυρίας τοῦ ἑνδεκάτου αἰῶνος.
Ἀλλ᾿ ἐκτὸς τούτου, αἱ Σλαβικαὶ φυλαὶ ἀπέλιπον εἰς τὴν Πελοπόννησον ἴχνη ἐπιπλεύσαντα εἰς ὅλας τὰς τρικυμίας ὅσαι κατετάραξαν αὐτὴν ἐπὶ δέκα ἑκατονταετηρίδας· ; δὲν ἦτο ἆρα ἑπόμενον ν᾿ ἀφήσωσιν ἴχνη τινα τῆς ὑπάρξεώς των καὶ οἱ Ἄβαρες οἵτινες συνειςῆλθον δῆθεν μετ᾿ αὐτῶν καὶ εἶχον μάλιστα τὴν ἀρχηγίαν τῆς κατακτήσεως; [10]. Εἶναι γνωστὸν ὅτι οἱ Ἄβαρες μᾶλλον δὲ Ψευδάβαρες [11] δὲν ἦσαν φυλὴ Σλαβική. Ὁ λαὸς οὗτος ὅςτις μετέπειτα ἐξέτεινε τὸ κράτος του ἀπὸ τοῦ Ἴστρου μέχρι τοῦ Ἄλβιος, ἦλθεν εἰς τὰ μέρη ταῦτα τῆς Εὐρώπης ἀπὸ τὰς ἐρήμους τῆς Ταταρίας διωκόμενος ὑπὸ τῶν Τούρκων [12]. Τόσον λοιπὸ ἀλλοίας ὢν καταγωγῆς καὶ ἀποτελέσας τὸ ἐπικρατέστερον τῆς κατακτήσεως στοιχεῖον, ἔπρεπε ν᾿ ἀφήσῃ ἐν τῇ χερσονήσω εὐδιάκριτα ἀπὸ τὰ τῶν Σλάβων, καὶ ὄχι ὀλίγα, ἴχνη τῆς διαμονῆς του· ἀλλὰ καὶ ὁ ὀξυδερκέστατος ὀφθαλμὸς τοῦ Φαλλμεραϋὲρου δὲν εἰμπόρεσε ν᾿ ἀνακαλύψῃ εἰμὴ ἓν μόνον, τὴν πόλιν τοῦ Ἀβαρίνου.
Τὸ ὄνομα τοῦ Ἀβαρίνου ἔχει τῷ ὄντι πολλὴν ὁμοιότητα μὲ τὴν τῶν Ἀβάρων ἐπωνυμίαν, καὶ ὅμως δὲν παραγέται βεβαίως απ᾿ αὐτῆς. Δὲν λέγω τοῦτο ἐγὼ πρῶτος. Δόκιμος περὶ τὸ μέρος τοῦτο τῆς ἐπιστήμης ἀνήρ, ἐπικρίνων τῷ 1830 ἔτει τὸν πρῶτον τόμον τοῦ συγγράμματος τοῦ Φαλλμεραϋέρου, ἀπεφῄνατο περὶ τοῦ ζητήματος τούτου ὠς ἑξῆς. «Τὸ περίφημον Ναβαρῖον ὠνομάσθη ἄρα οὕτως ἀπὸ Ἀβαρικῆς τινος ἀποικίας; βεβαίως ὄχι. Ἀπὸ πότε ὑπάρχει τὸ ὄνομα τοῦτο; Δὲν εἰμπορεῖ ἆρά γε νὰ παράγεται εἰς μὲν ὁ διὰ τοῦ Ν (Ναβαρῖνος) τύπος ᾖναι ὁ ἀρχαιότερος ἀπὸ τοῦ Navale, εἰ δὲ τὸ Ἀβαρῖνον ἔχῃ ἀκριβέστερον ἀπὸ τοῦ Σλαβικοῦ Γιάβορ (σφένδαμνος κοινῶς σφεντάμνι); κἀμμία ἀπὸ τὰς δύω ταύτας παραγωγὰς δὲν μᾶς πείθει, μολονότι εἶναι ἧττον ἀπίθανοι τῆς ἀπὸ τῶν Ἀβάρων ἐτυμολογίας, οἵτινες δὲν κατεστάθησαν οὐδαμοῦ τῆς Πελοποννήσου ὠς Ἄβαρες» [13] Δυσκολεύομαι τῷ ὄντι καὶ ἐγὼ νὰ παραδεχθῶ τὰς ἐτυμολογίας ταύτας, ἀλλὰ συμφωνῶ ἐντελῶς ὅτι ἡ ἀπὸ τῶν Ἀβάρων παραγωγὴ εἶναι ἐντελῶς ἀποῤῥιπτέα, ἂν καὶ δι᾿ ἄλλους λόγους.
Οἱ Βυζαντινοὶ συγγραφεῖς παρεμόρφωσαν τὸ ὄνομα τῶν Ἀβάρων διὰ νὰ δώσωσιν εἰς αὐτὸ τύπον Ἑλληνικώτερον καὶ ἧττον τραχύν. Τὸ ἰδίωμα τοῦτο τῆς τροποποιήσεως τῶν ξένων ὀνομάτων εἶναι ἀρχαῖον εἰς τοὺς Ἕλληνας συγγραφεῖς καὶ συνετέλεσεν ὄχι ὀλίγον πάντοτε εἰς τὴν σύγχυσιν τῶν ἐθνικῶν ὀνομάτων. Τὸ ἀληθὲς ὄνομα τῆς φυλῆς ταύτης εἶναι Ὀμπρὶ (Obri). Νέστωρ, ὁ Σλάβος χρονογράφος τῆς 12ης ἑκατονταετηρίδος, ὅ,τις ἔγραφε τὴν γλῶσσαν τοῦ λαοῦ, ἤξευρε κάλλιστα τὸ ὄνομα τῶν ἐπὶ ἱκανὸν χρόνον δουλωσάντων τοὺς Σλάβους Ἀβάρων καὶ εἶχεν εἰς τὴν διάθεσίν του τὸ πλούσιον ἀλφάβητον τῆς γλώσσης του, ὁμιλεῖ οὕτω περὶ αὐτῶν. "Κατ᾿ ἐκείνην τὴν ἐποχὴν οἱ Ὀμπρὶ ἐπολέμησαν μετὰ τοῦ βασιλέως Ἡρακλείου καὶ ὀλίγον ἔλειψε νὰ τὸν αἰχμαλωτεύσωσι. [14] Οἱ Ὀμπρὶ οὗτοι ἐπολέμησαν μὲ τοὺς Σλάβους καὶ ἐκάκωσαν τοὺς ὁμοφύλους τῶν Σλάβων Δυουλγεβίρους καὶ ἐβίασαν τὰς γυναῖκας τῶν Δουλγεβίρων, καὶ ὅταν ὁ Ὀμπρὶ ἤθελε νὰ ἐποχήσῃ, δὲν ἔζευγεν εἰς τὸ ὄχημά του οὔτε ἵππους, οὔτε βόας, ἀλλὰ ἔζευγε τρεῖς, τέσσαρας, πέντε γυναῖκας, αἱ ὁποῖαι ἐχρεώστουν νὰ σύρωσι τὸν Ὀμπρί... Καὶ ἄχρι τῆς σήμερον σώζεται εἰς τὴν Ῥωσσίαν παροιμία λέγουσα· «Ἠφανίσθησαν ὡς οἱ Ὀμπρί, διότι οὔτε ἡ φυλὴ αὕτη, οὔτε οἱ ἀπόγονοι αὐτῆς ὑπάρχουσιν ἤδη.» [15]
Τὸ ὄνομα λοιπὸν τοῦ ἔθνους τούτου ἦτο βεβαίως Ὀμπρί· οἱ δὲ Ὀμπρὶ δὲν ἠδύναντο νὰ ὀνομάσωσι τὸ κτίσμα αὐτῶν Ἀβαρῖνον. Ἰσως γεννηθῆ ἡ ἔνστασις ὅτι οἱ Βυζαντινοὶ οἱ μεταπλάσαντες τοὺς Ὀμπρὶ εἰς Ἄβαρας, μετεμόρφωσαν καὶ τὸ ὄνομα τῆς πόλεώς των. Ἀλλὰ διὰ νὰ πεισθῶμεν περὶ τούτου ἔπρεπε πρὸ πάντων νὰ ἀποδειχθῇ ὅτι οἱ Βυζαντινοὶ ἐκάλουν τὸ πόλισμα Ἀβαρῖνον. Καθ᾿ ὅσον ὅμως ἠξεύρομεν, Βυζαντινὸς συγγραφεὺς τῆς ἐποχῆς ἐκείνης δὲν μετεχειρίσθη τὴν λέξιν ταύτην· καὶ ἐξ ἐναντίας παρὰ Γεωργίῳ Κεδρηνῷ ἀπαντῶμεν τὸν λιμένα τῆς Πύλου φέροντα τὸν ἀρχαῖον τοῦτο ὄνομα. Πρὸς τούτοις, οἱ κάτοικοι τοῦ χωρίου, τὸ ἐκάλουν βεβαίως Ἀβαρῖνον καὶ ὄχι ἄλλως. Τὰ χρονικὰ τῶν ἐν τῷ Μωρέᾳ πολέμων τῶν Φράγκων τὰ ὁποῖα ὀνομάζουσιν ὅλας τὰς πόλεις τῆς Πελοποννήσου, τῆς στερεᾶς καὶ τῶν νήσων ὅπως ὑπὸ τοῦ λαοῦ αὐτοῦ ἐπροσφέροντο [16] λέγουν ῥητῶς ὅτι ὁ Μισὲρ Νικόλας ντὲ Σαντομέρη (messire Nicolas de S. Omer) ἔκτισε τὸ κάστρον τοῦ Ἀβαρίνου. (17) Διὰ νὰ παραδεχθῶμεν δεχθῶμεν λοιπὸν τὴν ἀνωτέρω ἔνστασιν ἔπρεπεν, ἐκτὸς ὅσων ἔμπροσθεν παρετηρήσαμεν, νὰ ὑποτεθῇ καὶ ὅτι ἡ Βυζαντινὴ Κυβέρνησις ἐκατόρθωσε νὰ μεταβιβάσῃ εἰς αὐτὸ τοῦ λαοῦ τὸ στόμα τὸ παρ᾿ αὐτῆς ἐξελληνισθὲν ὄνομα τοῦ Ἀβαρίνου, ὅπερ ὅλως ἀπίθανον διότι, ἂν ἐνίοτε ἡ ἐκκλησία καὶ οἱ συγγραφεῖς μετεχειρίζοντο Ἑλληνικοὺς ὅρους, ἀντὶ τῶν παρειςαχθέντων βαρβάρων, ἡ συγκέντρωσις ὅμως τῆς ἐξουσίας δὲν ἦτο κατ᾿ ἐκείνην τὴν ἐποχὴν τοσαύτη ὥςτε ἡ κυβέρνησις, κ᾿ ἐὰν εἶχε τὴν περὶ τούτου πρόθεσιν, νὰ ὑποχρεώσῃ τὸν λαὸν εἰς τὴν ἀποβολὴν τοῦ κοινοῦ ὀνόματος καὶ τὴν παραδοχὴν τοῦ παρ᾿ αὐτῆς καθιερωμένου· ἀπόδειξις, τὰ πολλὰ Σλαβικὰ ὀνόματα τὰ ὁποῖα σώζουσιν ἄχρι τοῦδε ἀκραιφνεῖς τὰς ῥίζας αὐτῶν καὶ τὰς καταλήξεις, μολονότι ὑπὲρ τὰ ἑπτακόσια ἔτη διατελέσαντα ὑπὸ τὴν Βυζαντινὴν κυριαρχίαν. Ὡς τελευταίαν παρατήρησιν ἐπάγω ὅτι ἂν ἡ Βυζαντινὴ κυβέρνησις εἶχε τὴν πρόθεσιν καὶ τὴν δύναμιν τοῦ νὰ ἐξαλείψῃ ἀπὸ αὐτὸ τοῦ λαοῦ τὸ στόμα τὸ βάρβαρον ὄνομα, ἤθελε πιθανώτατα ἐπιβάλει εἰς αὐτὸν τὸν ἀρχαῖον ὅρον τοῦ χωρίου καὶ ὄχι αὐτὸν τὸν βάρβαρον ἐξελληνισθέντα.
Πεποίθαμεν ὅθεν ὅτι τὸ Ἀβαρῖνον δὲν ἐκλήθη οὕτω διότι ἐκτίσθη ὑπὸ τῶν Ὀμπρί. Τὸ ὄνομα Ἄβαρα ἢ Ἀβαρῖνον εἶναι κοινὸν εἰς διαφόρους τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους πόλεις, αἵτινες κεῖνται ὅλαι εἰς μέρη ὅπου δὲν ἐγένοντο Ἀβάρων εἰςβολαί.
"Ἰστέον λέγει ὁ Πορφυρογέννητος, [18] ὅτι Ἄβαρα τοῦρμα ἣν ὑπὸ τὸ θέμα Σεβαστείας· ἐπὶ δὲ Ῥωμανοῦ δεσπότου γέγονε κλεισοῦρα." Καὶ ἀλλαχοῦ ἐπίσης ἀναφέρει [19] Ἄβαρα φρούριον περὶ τὴν Τεφρικήν· μνημονεύει δὲ τῶν πόλεων τούτων καὶ Γεώργιος ὁ Κεδρηνός. [20]
Ποῖα εἶναι ἡ ἀρχὴ τοῦ ὀνόματος, ἤθελεν εἶσθαι ἐκτὸς τοῦ προκειμένου, νὰ ἐξετασθῇ ἐνταῦθα. [21] Ἀρκεῖ τοῦτο πρὸς τὸ παρὸν ὅτι δὲν ἔχει τι κοινὸν μὲ τοὺς παρὰ τοῖς Βυζαντινοῖς λεγομένους Ἄβαρας. Ἡ γνώμη ὅτι διετέλεσάν ποτε οὗτοι εἰς τὴν Πελοπόννησον στερεῖται ἐντεῦθεν τοῦ οὐσιώδους ἐρείσματος, τὸ ὁποῖον ἤθελεν ἔχει ἐὰν ἀπεδεικνύετο ὅτι ἀπέλιπον τῳόντι ἐν μέσῳ ἡμῶν τοιοῦτο μνημεῖον τῆς διαμονῆς των· καὶ ἐπειδὴ τὸ πρῶτον μέρος τῆς πατριαρχικῆς μαρτυρίας, ἐπὶ τοῦ ὁποίου καὶ μόνου στηρίζεται ἡ γνώμη αὕτη, εἶναι, ἐκτὸς τούτου, ὡς εἴδομεν ἀνωτέρω, εἰς ἀρίδηλον ἀντίφασιν μὲ ὅλας τὰς λοιπὰς πηγάς, ἐξ ὧν πολλαὶ ἀρχαιότεραι ὅλαι δὲ πολὺ ἀξιοπιστότεραι αὐτῆς, ἔξεστι βεβαίως να τὸ θεωρήσωμεν ὡς ἀνυπόστατον καὶ ἐσφαλμένον.
Μεταβαίνω εἰς τὴν ἀνάπτυξιν τῶν ἱστορικῶν μνημείων κατὰ τὰ ὁποῖα οἱ Ἄβαρες καὶ οἱ Σλάβοι, μεταξὺ τῶν ἐτῶν 584 - 593 ἀπὸ Χ. μακρὰν τοῦ νὰ κυριεύσωσι τὴν Πελοπόνησον, κατετροπώθησαν ἐξ ἐναντίας ὑπὸ τῶν Βυζαντινῶν ἐν τῇ οἰκείᾳ αὐτῶν χώρᾳ.
Ὁ ἐιλικρινέστερος καὶ ἀσφαλέστερος ἅμα τρόπος τῆς ἀποδείξεως τοῦ θέματος τούτου εἶναι, νόμίζω, νὰ παρατεθῶσιν αὐτὰ τὰ κείμενα τῶν πρωτοτύπων συγγραφέων, ὅσοι ἐπραγματεύθησαν ἐν πλάτει τοὺς κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην πολέμους τῶν Βυζαντινῶν μετὰ τῶν Ἀβάρων καὶ τῶν Σλάβων. Εἶναι περιττὸν νὰ ἐπαναλάβω ἐν ἄλλαις λέξεσιν ὅ,τι εἶπον οἱ συγγραφεῖς τῆς ἑβδόμης καὶ τῆς ἐννάτης ἑκατονταετηρίδος· τούτους λοιπὸν ἀφίνω νὰ λαλήσωσι καθ᾿ ὅλον τὸ διάστημα τῆς κρισίμου ἐκείνης ἐποχῆς· ὀλίγαι τινες ἀπολύτως ἀναγκαῖαι σημειώσεις θέλουν συνοδεύσει τὰ περὶ ἑκάστου ἐνιαυτοῦ κείμενα· ὁ δὲ ἀμερόληπτος ἀναγνώστης ἂς κρίνῃ μεταξὺ τῆς ἀληθείας καὶ τοῦ ψεύδους. Ὁ Φαλλμεραϋέρος θεωρεῖ περιττὸν τὸν κόπον (τόμ. 1ος σελ. 137.) τοῦ νὰ παρακολουθήσωμεν κατ᾿ ἴχνος τοὺς συγχρόνους συγγραφεῖς εἰς τὴν περιγραφὴν τοῦ μακροῦ πολέμου τοῦ βασιλέως Μαυρικίου μετὰ τῶν Ἀβάρων καὶ τῶν Σλάβων· ἐννοῶ τῳόντι ὅτι τοῦτο δὲν συμφέρει εἰς αὐτὸν τοῦ ὁποίου ὁ μόνος σκοπὸς ἦτο ν᾿ ἀποδείξῃ ὅτι συνέβησαν κατὰ τὰ ἔτη ἐκεῖνα μεγάλαι εἰςβολαὶ ἀρκτῴων ἐθνῶν καὶ συνδυάζων τὸ αὀριστον τοῦτο περιστατικὸν μὲ μαρτυρίαν πολὺ μεταγενεστέραν, τῆς ὁποῖας ἡ ἀξία θέλει ἀποδειχθῆ οὐδαμινή, νὰ συνάξῃ τὸ συμπέρασμα, ὅτι αἱ εἰςβολαὶ αὗται ἔφθασαν μέχρι τῆς Πελοποννήσου. Ἄλλος ὅμως εἶναι ἀναμφιβόλως ὁ εἰλικρινὴς ἱστορικὸς ἔλεγχος. Ἀκολουθοῦντες κατὰ πόδας τοὺς ἀρχαίους ἱστοριογράφους, θέλομεν ἰδεῖ μέχρι ποῦ κατ᾿ ἔτος αἱ εἰςβολαὶ ἐκεῖναι ἐπροχώρουν, μέχρι ποῦ ἐπαλινδρόμουν καὶ θέλομεν γνωρίσει ποῦ πραγματικῶς εὑρίσκοντο κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην, οἱ βάρβαροι περὶ ὧν ὁ λόγος
Διάφοροι Βυζαντινοὶ συγγραφεῖς ἔγραψαν τὰ περὶ τοῦ πολέμου τούτου· ἀλλὰ δὲν θέλω ἀρύσει τὰ ἐπιχειρήματά μου, εἰμὴ ἀπὸ τοὺς πλησιεστέρους εἰς τὰ πράγματα· αὐτοὶ ἦσαν εἰς κατάστασιν νὰ γνωρίζωσιν άκριβέστερον συμβάντα τῶν ὁποίων ἦσαν σχεδὸν σύγχρονοι· αὐτοι ἐχρησίμευσαν καὶ ὡς πηγαὶ τῶν μεταγενεστέρων χρονογράφων· τὸ δὲ περίεργον εἶναι ὅτι ἐκ τῶν δύω ἀρχαιοτέρων συγγραφέων τῆς ἐποχῆς ἐκείνης τῶν διασωθέντων μέχρις ἡμῶν, ὁ μὲν πρέπει νὰ ἦτο μάρτυς τῆς ὑποτιθεμένης κατακτήσεως τῆς Πελοποννήσου κατὰ τὰ τέλη τοῦ ἕκτου αἰῶνος, ὁ δὲ πρέπει νὰ εἶδε τὴν χερσόνησον ταύτην ἀπαλλαγεῖσαν τῆς Ἀβαροσλαβικῆς δεσποτείας, κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ ἐννάτου. Ὁ Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, ἔφηβος ἤδη ἐπὶ Μαυρικίου τοῦ βασιλέως, ἔγραψεν, ἐπὶ Ἡρακλείου τοῦ μετὰ Φωκᾶν διαδόχου αὐτοῦ, ἤτοι περὶ τὰς ἀρχὰς τῆς ἑβδόμης ἑκατονταετηρίδος, ἱστοριῶν βιβλία 8, ἐξ ὧν εἰς τὸ πρῶτον, τὸ δεύτερον, τὸ ἕκτον, τὸ ἕβδομον καὶ τὸ ὄγδοον περιγράφει λεπτομερέστατα τοὺς μεταξὺ 582 - 602 πολέμους τοῦ Μαυρικίου μετὰ τῶν Ἀβάρων καὶ τῶν Σλάβων. Ἂν καὶ τὸ ὕφος του ᾖναι ψιμυθιωμένον μέχρι φόρτου, ἂν καὶ στερῆται κρίσεως, διὰ τὴν ἐποχὴν ὅμως εἰς τὴν ὁποίαν ἔζησε καὶ διὰ τὴν ἀνάπτυξιν τὴν ὁποίαν δωκεν εἰς τὰς περιγραφάς του, εἶναι πηγὴ πολύτιμος δι᾿ ἡμᾶς. Θεοφάνης ὁ ἡγούμενος τοῦ ἀγροῦ καὶ ὁμολογητὴς ἐπικαλούμενος, ἔζησε κατὰ τὸ δεύτερον ἥμισυ τῆς ὀγδόης ἑκατονταετηρίδος καὶ εἰς τὰς ἀρχὰς τῆς ἐννάτης καὶ ἔγραψε χρονογραφίαν 528 ἐτῶν, ἀρχομένην ἀπὸ Διοκλητιανοῦ καὶ λήγουσαν· εἰς Μιχαὴλ τὸν βασιλέα. Εἶναι πολὺ συντομώτερος τοῦ πρώτου ὡς πρὸς τὴν ἐπασχολοῦσαν ἡμᾶς ἐποχὴν, μονότονος καθ᾿ ὑπερβολὴν, ἀλλ᾿ ἐμβριθέστερος ἐκείνου καὶ εἰς τὸ ἱστορικὸν ἡμῶν θέατρον πλησιέστερος ὅλων τῶν λοιπῶν βυζαντινῶν χρονογράφων. Ἡ συνεχὴς παράθεσις ἀμφοτέρων τῶν κειμένων, ἤθελεν ἀποβῆ ὀχληρὰ καὶ ἀνωφελής. Δὲν θέτω λοιπὸν ὑπ᾿ ὄψιν τοῦ ἀναγνώστου, εἰμὴ τὸ ἕτερον τῶν κειμένων, καὶ συνήθως μὲν τὸ τοῦ αὐτόπτου τῶν γεγονότων καὶ λεπτομεροῦς Σιμοκάττου, ἐνίοτε δέ, χάριν συντομίας, τὸ τοῦ Θεοφάνους, παραπέμπων ὅμως πάντοτε καὶ εἰς τὸν ἕτερον τῶν χρονογράφων μας, οἵτινες ἄλλως τε ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ συμφωνοῦσι μεταξύ των.
Δύω ἔτη πρὶν ἢ ὁ Μαυρίκιος περιβληθῇ τὴν Ῥωμαϊκὴν πορφύραν, οἱ Ἄβαρες, κυριεύσαντες τὸ παρὰ τὸν Δούναβιν μέγα φρούριον τοῦ Σιρμίου [22], ἐπώλησαν εἰς τοὺς Ῥωμαίους τὴν εἰρήνην δι᾿ ὀγδοήκοντα χιλιάδας χρυσᾶ νομίσματα κατ᾿ ἔτος. Ἀλλὰ ὁ σημαντικὸς αὐτὸς φόρος δὲν ἐκόρεσε τὴν πλεονεξίαν τοῦ Χαγάνου καὶ τὸ 582 ἔτος ἀπὸ Χ. (πρῶτον τῆς βασιλείας τοῦ Μαυρικίου) ἐμελέτησε νὰ ἐπιτύχῃ τὴν αὔξησίν του. Ὁ Χαγάνος ὅμως ἦτον ἄνθρωπος πονηρὸς ἐπίσης καὶ ἰσχυρός· μὴ γινώσκων εἰςέτι τὸν χαρακτῆρα τοῦ νέου βασιλέως, ἠθέλησε, πρὶν ἢ ῥίψῃ τὸ προσωπεῖον, νὰ δοκιμάσῃ μὲ ποῖον ἄνθρωπον ἔχει νὰ κάμῃ. Ὅθεν πρὸ πάντων ἐξέφρασε τὴν ἐπιθυμίαν νὰ τελειοποιήσῃ τὰς περὶ τὴν φυσικὴν ἱστορίαν γνώσεις του δαπάναις τοῦ Καίσαρος, καὶ ἐπειδὴ δὲν εἶχεν ἰδεῖ εἰςέτι ἐλέφαντα, ἐμήνυσε νὰ τὸν σταλῇ τὸ ζῷον· ἀμέσως ὁ βασιλεὺς διατάσσει νὰ τῷ πέμψουν τὸ μέγιστον τῶν θηρίων τούτων, τὸ ὁποῖον ὅμως ἰδὼν ὁ Χαγᾶνος καὶ ἐκφαυλίσας, ἐπέστρεψε παραυτίκα εἰς τὸ Βυζάντιον. Ἔπειτα επόθησε νὰ ἀπολαύσῃ καὶ Ἄλλων ὑλικωτέρων ἡδονῶν, πάλιν δαπάναις τοῦ βασιλικοῦ ταμείου, καὶ ἐζήτησε κλίνην χρυσῆν· ὁ Μαυρίκιος σπεύδει νὰ τῷ στείλῃ καὶ ταύτην, ἐξεργασθεὶς βασιλικῶς τὸ δῶρον, ἀλλ᾿ ἔλαβε καὶ τοῦτο τὴν τύχην τοῦ πρώτου, ἐπιστραφὲν μετὰ περιφρονήσεως. Τότε ὁ Χαγᾶνος ἰδὼν ὅτι δύναται νὰ τολμήσῃ τὰ πάντα, ἐκσφενδονίζει συναλλαγματικὴν κατὰ τοῦ βυζαντινοῦ θησαυροῦ αὐξάνουσαν σημαντικὰ τὸν φόρον· καὶ ἐπειδὴ ὁ βασιλεύς, ἀφοῦ μετῆλθε προθύμως καὶ τὸν διδάσκαλον καὶ τὸν ξυλουργὸν χάριν τοῦ Χαγάνου, δὲν ἠθέλησε φαίνεται νὰ κάμῃ τυφλῶς καὶ τὸν τραπεζίτην του, ἐγένετο ἔναρξις τῶν ἐχθροπραξιῶν.
" Ἀθρόον τε τὴν πολέμῳ φίλην ἀράμενος σάλπιγγα, διηγεῖται ὁ Σιμοκάττης (σελ. 13 καὶ ἑπ.), τὰς δυνάμεις συνήθροιζε καὶ τὴν Σιγγιδόνα τὴν πόλιν ἐξαπιναίως, ἄφρακτον οὖσαν, ἐλάμβανεν· [23] . . . πολλάς τε καὶ ἑτέρας ἄστει γείτονας πόλεις ληΐζεται· ἀνελών τε Αὐγούσταν καὶ τὸ Βιμινάκιον (πόλεις δ᾿ αὗται λαμπραὶ ὑπὸ τὸ Ἰλλυρικὸν φορολογούμεναι) παραυτίκα στρατοπεδεύεται καὶ τὴν Ἀγχίαλον περιτέμνεται· τάς τε περιοικίδας κώμας ἐδῄωσε· τὸν δὲ τῶν θερμῶν ὑδάτων οἶκον οὐκ ἀναστῆσαι φασί· λόγος δέ τις ὡς ἡμᾶς ἐξεφοίτησεν, ἐνθάδε τὰ τοῦ Χαγάνου ἀποκρύψασθαι γύναια καὶ μισθὸν τῆς ἀπολαύσεως ἐκεῖνον αἰτεῖν, μὴ καταῤῥίπτειν τὰ τῶν ὑδάτων οἰκοδομήματα· λέγουσι δὲ τὰ ὑδάτια ταῦτα τοῖς λουσαμένοις ἀγαθὸν εἶναι καὶ εἰς ὑγεάν τούτοις συμμαχεῖν. Τριῶν δ᾿ ἐπιγενομένων μηνῶν, πρεσβεύονται Ῥωμαῖοι πρὸς Χαγᾶνον Ἐλπίδιον ἐκπέμψαντες, ἄνδρα εἰς συγκλήτου βουλὴν ἀναγόμενον. . . καὶ Κομεντίολον, ἄνδρα τῶν σωματοφυλάκων τοῦ βασιλέως ὑπερφερόμενον. . . ἦκον γοῦν ἅμφω παρὰ τὸν Χαγᾶνον ἐπὶ τὴν Ἀγχίαλον καὶ περὶ σπονδῶν ἠξίουν ὡς προςετάχθησαν, τοῦ δὲ μὴ μετριοπαθοῦντος ἐπὶ τοῖς ἀδικήμασιν, ἀλλὰ καὶ προςαπειλοῦντος αὐθαδικώτερον, τὰ λεγόμενα τείχη καθαιρήσειν μακρά, καὶ τοῦ μὲν Ἐλπιδίου ὑποχαλοῦντος τοῖς λόγοις. . . Κομεντίολος μεγαλοφρόνως τὴν τῆς γλώττης εὐγένειαν ἐπεδείκνυτο. . . Ἐπεὶ δ᾿ ὁ μέγας οὗτος διεπερατοῦτο τοῖς ῥήμασιν ἔλεγχος, ἀνάζεσις αἵματος μέγαν τῷ Χαγάνῳ θυμὸν ἐπεκύμανε, τότε πρόσωπον ἅπαν ὑπὸ τῆς ὀργῆς ἐφοινίσσετο. . . τῶν τε ὀφρύων ἐς μέγα ἐξανισταμένων, καὶ μικροῦ δεῖν τῶν μετώπων άπειλουσῶν ὑπερίπτασθαι [24], μέγιστος ἀπῃωρεῖτο τῷ Κομεντιόλῳ ἐκ τῆς διαλέξεως κίνδυνος· τὴν γὰρ τῶν πρέσβεων ὁ βάρβαρος διαφθείρας αἰδώ, δεσμοῖς τὸν Κομεντίολον ἠτίμασεν . . . τῇ δὲ ὑστεραίᾳ τὰ τοῦ θυμοῦ κατηυξάνετο, λόγοις τε πιθανοῖς παρηγοροῦντο οἱ τῶν Ἀβάρων δυνατώτατοι τὸν ἡγεμόνα, ὑποπείθοντες ὅπως μὴ δογματίσοι Κομεντιόλου τὸν θάνατον· καὶ πείθουσι μέχρι τῶν δεσμῶν ἀποχρήσει ἀδικεῖσθαι τοὺς πρέσβεις. Ἐπινεύσας γοῦν ὁ Χαγᾶνος, ἠτιμωμένους ὡς βασιλέα ἐξέπεμπεν· τοῦ δὲ ἐπιόντος ἔτους, πάλιν ὁ Ἐλπίδιος ἐπὶ τῇ αὐτῇ πρεσβειᾳ χειροτονηθείς, ἀποστέλλεται· καὶ ὡς τὸν Χαγᾶνον γενόμενος, ἐζήτει πρεσβευτὴν ἅμα αὐτῷ ἐς βασιλέα γενέσθαι, ὅπως ἀναζωπυρήσειε τὰς σπονδὰς καὶ εἴκοσιν ἑτέρων χιλιάδες χρυσῶν ταῖς συνθήκαις εἴησαν ἐπαυξήματα· ὁ δὲ Χαγᾶνος τοὺς λόγους εἰςεποιήσατο. . . καὶ ὁ πόλεμος ἐκεχειρίαν ἐλάμβανεν." [25]
Ἂν καὶ ὁ πρῶτοε οὗτος ἐναυτὸς τοῦ πολέμου (582- 583) προηγῆται μικρὸν τοῦ ἀπαισίου κύκλου τὸν ὁποῖον ὁ Φαλλμεραϋέρος διέγραψεν ἀπὸ τοῦ 584 μέχρι τοῦ 593, ἀνέφερα ὅμως τὰ κατ᾿ αὐτὸν συμβάντα ὡς ἀναγκαίαν προειςαγωγὴν εἰς τὸ ὁποῖον μέλλομεν νὰ διατρέξωμεν στάδιον·
Ὁ Χαγᾶνος κυριεύσας ἤδη τὴν Σιγγιδόνα, τὴν πόλιν παρὰ τῇ ὁποίᾳ ἐκτίσθη μετέπειτα τὸ Βελιγράδιον [26], λεηλατήσας δὲ καὶ διαφόρους ἄλλας γείτονας τοῦ φρουρίου τούτου πόλεις, κατέστρεψεν ἔπειτα τὴν Αὐγούσταν (Ῥάχοβαν) καὶ τὸ Βιμινάκιον (Κοστολὰτζ, εἰς τὰς ἐκβολὰς τοῦ ποταμοῦ Μλάβα), ὥρμησεν εἰς τὰ πέριξ τῆς Ἀγχιάλου (Ἀγιόλι) καὶ ἠπείλησεν ἐκεῖθεν τὰ μακρὰ τείχη [27]. Ὁ πόλεμος ἀρχίσας εἰς τὸ μέρος τοῦ Ἰλλυρικοῦ τὸ κατεχόμενον τὴν σήμερον ἀπὸ τὴν βόρειον Σερβίαν [28], ἐτελείωσεν εἰς τὴν βορειοτέραν γωνίαν τῆς Θράκης, τὴν μεταξὺ τοῦ Αἵμου καὶ τοῦ Εὐξείνου Πόντου σχηματιζομένην. Ἀκόμη εἴμεθα μακράν, πολὺ μακρὰν τῆς Πελοποννήσου· ἀλλὰ ὁ πρῶτος οὗτος πόλεμος παρίστησι περίεργα πράγματα. Ὁ Χαγᾶνος φειδόμενος τοῦ οἴκου τῶν θερμῶν ὑδάτων τῆς Ἀγχιάλου, διότι τὰ ὕδατα ταῦτα συνετέλεσαν εἰς τὴν ὑγείαν τῶν γυναικῶν του, ἀνακαλύπτει ψυχὴν εὐπρόσιτον εἰς γενναῖα αἰσθήματα. Καὶ οἱ δυνατοὶ τῶν Ἀβάρων οἱ μεσολαβοῦντες παρὰ τῷ ἐξηγριωμένῳ Χαγάνῳ διὰ νὰ σώσωσι τὴν ζωὴν τοῦ φλυάρου καὶ αὐθάδους Κομεντιόλου [29] δεικνύουσι μετριοπάθειαν καὶ φρόνησιν ἀξίαν καλῃτέρας ἐποχῆς.
Ἡ γενομένη εἰρήνη δὲν διήρκεσε πολύ. " Μετά τινα δὲ βραχεῖαν χρόνου ῥοπὴν (ἐξακολουθεῖ ὁ Σιμικάττης, σελ. 17) ἡ τῆς εἰρήνης εὐεξία νοθεύεται, καὶ πάλιν Ῥωμαίοις τὸ τῶν Ἀβάρων ἐπιτίθεται φῦλον· ἀλλ᾿ οὐκ ἀναφανδόν, ῥαδιουργικώτερον δέ πως καὶ δολερώτερον. Τὸ γὰρ τῶν Σκλαβινῶν ἔθνος ἐπαφίησι, καὶ πλεῖστα τῆς Ῥωμαίων γῆς ἀποκείρεται [30] καὶ τῶν μακρῶν μέχρι καλουμένων τειχῶν οἷα δὴ ἅπτοντες, πολὺν ἀπεργάζονται φόνον, διὸ καὶ δεδιὼς βασιλεὺς, τὰ μακρὰ διεφρούρησε τείχη καὶ τὰς περὶ αὐτὸν τῶν στρατευμάτων πληθῦς ἀπεξῆγε τῆς πόλεως· ὥσπερ ἀξιολογώτατον ἔρυμα περὶ τὸ ἄστυ αὐτοσχέδιον μηχανώμενος. Τότε δὴ τότε Κομεντιόλος οὐκ ἄκομψον ταξιαρχίαν πιστεύεται· κατὰ δὲ τὴν Θρᾴκην ἐπιών, ἀπελαύνει τῶων Σκλαβικῶν πλήθη· ἀφικνεῖται δὲ καὶ κατὰ τὸν Ἐργινίαν οὕτω καλούμενον ποταμὸν καὶ ἀδοκήτως ἐπὶ τοῖς Σκλαβινοῖς καὶ καρτερικῶς ἐπιτίθεται καὶ θάνατον πολὺν τοῖς βαρβάροις ἀπεσχεδίασεν. Εἶτα, παριόντι τῷ θέρει, τὰς Ῥωμαϊκὰς συναθροίσας δυνάμεις, ἐπὶ τὴν Ἀδριανούπολιν φοιτᾷ καὶ συντυγχάνει Ἀνδραγάστῳ, ἐπισυρομένῳ πλήθη Σκλαβικῶν πολλά, ἄγρας τε αἰχμαλώτων ἀξιολογωτάτας καὶ λείας λαμπράς. Διανυκτερεύσας τε, ὄρθιος ἦκε πλησίον. Ἐνσίνου τοῦ φρουρίου καὶ γενικῶς τοῖς βαρβάροις συμπλέκεται. Τὸ δὲ πολέμιον πρύμναν τε ἐκρούσατο, καὶ ἐς φυγὴν ἐξωθεῖτο, καὶ τῆς Ἀστυκῆς αὐτῆς ἀπελαύνετο, λευκήν τε τοῖς αἰχμαλώτοις ἡμέραν ἀνέσχε τὸ Ῥωμαϊκὸν ἀνδραγάθημα· ὁ δὲ στρατηγὸς ἐπαιώνισε ἐπινίκιον καὶ τρόπαιον ἐνιδρύσατο." [31]
Νέος λοιπὸν πόλεμος τὸ 583-584 καθ᾿ ὃν ὁ Χαγᾶνος τῶν Ἀβάρων δὲν προςβάλλει ἤδη κατ᾿ εὐθεῖαν τοὺς Ῥωμαίους, ἀλλ᾿ ὑποκινεῖ κατ᾿ αὐτῶν τὰ Σλαβικὰ ἔθνη [32]. Ἐδῶ πρέπει ἰδίως νὰ ἐπιστήσωμεν τὴν προσοχὴν μήπως, διαφυγοῦσα τοὺς ὀφθαλμούς μας κἀμμία Σλαβικὴ φυλή, κυριεύσῃ τὴν Πελοπόννησον χωρὶς νὰ τὸ ἐννοήσωμεν. Τὰ προκείμενα χωρία λέγουσι ῥητῶς ὅτι οἱ ἐχθροὶ ἦλθον εἰς τὴν Θρᾴκην, ὅτι ἔφθασαν μέχρι τῶν μακρῶν τειχῶν, ὅτι ἀπελαύνονται τὸ πρῶτον ἐκεῖθεν ὑπὸ τοῦ Κομεντιόλου [33], ὅτι νικῶνται μετέπειτα κατὰ τὸν Ἐργινίαν ποταμὸν παρὰ τοῦ στρατηγοῦ τούτου καὶ καταστρέφονται τελευταῖον πάλιν παρ᾿ αὐτοῦ περὶ τὸ φρούριον τοῦ Ἐνσίνου καὶ ἐξωθοῦνται τῆς Θρᾴκης. Αὐτὰ λέγουσιν οἱ συγγραφεῖς τῆς ἑβδόμης καὶ τῆς ἐννάτης ἑκατονταετηρίδος, ἀλλ᾿ ὁ Φαλλμεραϋέρος (σελ. 172) βεβαιοῖ ὅτι οἱ Σλάβοι κατὰ τὴν περίστασιν ταύτην διεσπάρησαν καθ᾿ ὅλον τὸ Ἰλλυρικὸν τρίγωνον καὶ ὅτι διευθύνθησαν ἰδίως πρὸς τὴν ἀρχαίαν Ἑλλάδα; Πόθεν ἐξάγει τοῦτο; δὲν τὸ γνωρίζω· φαίνεται ὅτι, μελετῶν νὰ κατακτήσῃ τὴν Πελοπόννησον τὸ 589 ἔτος, πέμπει, ὡς προνοητικὸς στρατηγός, αὐτογνωμόνως Σλαβικά τινα ἀποσπάσματα ἀπὸ τὸ 584 εἰς τὴν ἀρχαίαν Ἑλλάδα, διὰ νὰ προετοιμάσωσι τὴν μελετωμένην ἐπιχείρησιν· ἀλλ᾿ ὁ ἀπροκατάληπτος ἀναγνώστης, ὁ ζητῶν εἰς τὴν ἔρευναν ταύτην τὴν ἱστορικὴν ἀλήθειαν, καὶ ὄχι αὐθαιρέτους εἰκασίας, θέλει ὁμολογήσει μὲ ἐμὲ ὅτι τ᾿ ανωτέρω κείμενα ὄχι μόνον δὲν διαλαμβάνουσι ὅτι οἱ Σλάβοι εἰσῆλθον κατὰ τὸ ἔτος τοῦτο εἰς τὴν κυρίως Ἑλλάδα. ἀλλ᾿ ἀπεναντίας λέγουσιν ὅτι δὲν εἰςῆλθον εἰμὴ εἰς τὴν Θρᾴκην, ὅτι δὲ καὶ ἀπὸ τὴν Θρᾴκην ἐξεβλήθησαν μετὰ τρεῖς ἐπανειλημμένας ἥττας.
Εἰς τὴν χρονολογίαν τῶν ἐφεξῆς μέχρι τοῦ 587 γενομένων ἐχθροπραξιῶν, διαφωνοῦσι μέχρι τινος ὁ Θεοφάνης πρὸς τὸν Θεοφύλακτον· ὁ πρῶτος οὐδὲν διαλαβὼν περὶ τοῦ Ἀβαροσλαβικοῦ πολέμου κατὰ τὸ 3 καὶ 4 ἔτος τῆς βασιλείας τοῦ Μαυρικίου, ἐπισωρεύει (σελ. 217) διαφόρους ἐχθροπραξίας εἰς τὸ εἰρημένον ἔτος 587, ἐνῷ ὁ Θεοφύλακτος ῥητῶς λέγει ὅτι τὰ ἐχθρικὰ ταῦτα κινήματα συνέβησαν ἐν μέρει μὲν τὸ φθινόπωρον τοῦ ἔτους καθ᾿ ὃ ἐγένετο καὶ ἀπεκρούσθη ἡ Σλαβικὴ εἰςβολή, ὃ ἐστὶ τοῦ 584 ἔτους, ἐν μέρει δὲ τῷ 585 ἔτει. Ὅ,τι λοιπὸν δυνάμεθα εὐλόγως νὰ συμπεράνωμεν, συνδυάζοντες τὴν ῥητὴν ταύτην βεβαίωσιν τοῦ ἐγγυτάτου εἰς τὰ πράγματα Σιμοκάττου μὲ τὴν διήγησιν τοῦ Θεοφάνους εἶναι, ὅτι ὁ τελευταῖος οὗτος συγγραφεὺς περιέλαβεν εἰς τὸ 587 ἔτος ὅλας τὰς ἐχθροπαξίας ὅσαι συνέβησαν ἀπὸ τοῦ φθινοπώρου τοῦ 584, ἂν καὶ συγχρόνως πρέπῃ νὰ ὁμολογήσωμεν ὅτι εἶναι ἀδύνατον νὰ διακριθῶσι κατ᾿ ἔτος τὰ συμβάντα ταῦτα, ὡς ἐγένετο ἄχρι τοῦδε καὶ ὡς θέλομεν πράξει μετέπειτα, διότι ὁ Θεοφύλακτος, ἐξακολουθῶν τὴν διήγησίν του, δὲν παρέχει πρὸς τὸν σκοπὸν τῆς διακρίσεως ταύτης οὐδὲν ἀσφαλὲς μέσον. Ἀλλ᾿ ἡ μεταβολὴ αὕτη περὶ τὸν τρόπον τῆς ἐκθέσεως τῶν γεγονότων δὲν θέλει παντάπασι βλάψει τὰς ἐρεύνας μας, διότι γινώσκοτες τὸν εἱρμὸν τῶν γεγονότων τούτων καὶ μεταξύ των καὶ μὲ τὰ προηγούμενα καὶ μὲ τὰ ἑπόμενα, γινώσκομεν ὅλα τὰ συμβεβηκότα ὅσα συνέβησαν ἀπὸ τοῦ τέλους τοῦ 584 μέχρι τοῦ 587, καὶ ἑπομένως δυνάμεθα νὰ ἐπιφέρωμεν περὶ τῆς ἐκτάσεως τῶν κατὰ τὴν ἐποχὴν ταύτην Ἀβαροσλαβικῶν ἐπιδρομῶν ἀσφαλῆ κρίσιν.
Ὁ Σιμοκάττης ἀναφέρει πρὸ πάντων τὸ αἴτιον τῆς νέας ταύτης ῥήξεως, ἀπὸ τοῦ ὁποίου γίνεται δῆλον ὅτι τὸ φοβερὸν εἰς τὸ πλεῖστον τῆς τότε Εὐρώπης κράτος τοῦ Χαγάνου, ἠμφισβητεῖτο ἐνίοτε εἰς τὸν γυναικωνίτην του. " Μετοπώρου δὲ (τοῦ ἔτους 584) ἀρχομένου (Θεοφυλάκτου ἱστοριῶν σελ. 18) πάλιν οἱ βάρβαροι τὰς συνθήκας διέχεον· λέξω δὲ τὴν αἰτίαν· Σκύθης ἀνήρ, παρευνάζεται ἑνὶ τῶν τοῦ Χαγάνου γυναίων· ὑποτοπάσας δὲ μήπου τὸ κακὸν φωραθείη, τὴν φυγὴν ἐπὶ τὸ ἀρχέγονον ἐπεποίητο φῦλον καὶ. . . ἁλοὺς ὑπό τινος τῶν Ῥωμαϊκῶν ἡγεμόνων τῶν ἐς φρουρὰν συντεταγμένων τοῦ Ἴστρου, τό τε γένος ἐδήλου, καὶ τὰς πάλαι διατριβὰς καὶ τὴν ἐντεῦθεν ἀπελαύνουσαν ἡδονήν· ἐπεὶ δὲ πιθανὸς ἐδόκει τῇ διηγήσει τοῦ ἀτυχήματος, παρὰ τὸν Αὐτοκράτορα ὑπὸ τοῦ ἡγεμόνος παραπέμπεται, κἀντεῦθεν ἐδόκουν αἱ Ῥωμαϊκαὶ σπονδαὶ διασχίζεσθαι. . . οἱ δ᾿ ἀμφὶ τὸν Χαγᾶνον τῶν τε Σκυθῶν καὶ Μυσῶν τοὺς περιοίκους ἐλυμήναντο, εἷλόν τε πόλεις πολλὰς τήν τε Ῥατηρίαν καὶ Βονώνειαν καὶ Ἀκὺς καὶ Δορόστυλον καὶ Σαλδαπὰ καὶ τὰ Παννασὰ καὶ Μαρκιανούπολιν καὶ Τρόπαιον. Βασιλεὺς δὲ Κομεντίολον στρατηγὸν ἀνίστησι καὶ τῆς πάσης ἡγεμονίας κηδεμόνα τουτονὶ προεστήσατο." [34]
Ἀπὸ τὰ ἀνωτέρω ἐξάγεται, ὅτι ἐπὶ τοῦ πολέμου τούτου οἱ Ἄβαρες ὥρμησαν κατὰ τῶν Βυζαντινῶν ἀπὸ αὐτῆς ἐκείνης τῆς χώρας ἀπὸ τῆς ὁποίας ἤρχισαν καὶ τὸν προλαβόντα καὶ ὅτι, τὸ περίεργον, ἠκολούθησαν τὴν αὐτὴν σχεδὸν παρὰ τὸν Δούναβιν πορείαν. Καθὼς πρότερον τοὺς εἴδαμεν πορθήσαντας τὸ Βελιγράδιον, τὸ Κοστολὰτζ καὶ τὴν Ῥάχοβαν, ὅλας πόλεις παραδουναβίους, οὕτω καὶ ἤδη στρατεύσουσιν ἀπὸ τῆς Ῥατηρίας (Ἀρζὰρ Παλάγκας) μἐχρι τοῦ Δοροστύλου (Σιλιστρίας) διὰ τῆς παρὰ τὸν ποταμὸν ἐκεῖνον ὁδοῦ, καταβάντες ἔπειτα μέχρι Παννίσου (μεταξὺ Καταδίκιοϊ καὶ Παραβάδι), Μαρκιανουπόλεως (Κόσλισδα) καὶ τοῦ Τροπαίου, τοῦ ὁποίου τὸ μὲν σημερινὸν ὄνομα δὲν γινώσκω, τὴν δὲ ἐπέκεινα τοῦ Αἵμου θέσιν δύναται νὰ παρατηρήσῃ ὁ ἀναγνώστης εἰς τὸν προαναφερθέντα (σημ. 28) χάρτην τοῦ Δελλισλίου· συμπεραίνω ἐκ τούτου ὅτι οἱ Ἄβαρες, ἱκανὰ προχωρήσαντες, ἐν τῷ προηγουμένῳ πολέμῳ, εἰς τὸ Βυζαντινὸν Κράτος, δὲν ἐνεκατεστάθησαν ὅμως οὐδαμοῦ, ἀλλ᾿ εἶχον ἐπιστρέψει μετὰ τὴν εἰρήνην εἰς τὴν ἰδίαν αὐτῶν χώρα.
Μετὰ τὴν ἔκθεσιν τῶν ἀνωτέρω γεγονότων, ὁ Σιμοκάττης μεταβαίνει εἰς τὴν περιγραφὴν τῶν κατὰ τὰ τέσσαρα πρῶτα ἔτη τῆς βασιλείας τοῦ Μαυρικίου πολέμων τοῦ Βυζαντίου μετὰ τῶν Περσῶν καὶ τελειώσας τὴν διήγησιν τῶν κατὰ τὸ 585 ἔτος εἰς τοῦτο τοῦ πολέμου τὸ θέατρον γενομένων, ἐξακολουθεῖ ὡς ἑξῆς. (σελ. 44).
"Τούτῳ δῆτα τῷ ἐνιαυτῷ Κομεντίολος ἐπὶ τὴν Ἀγχίαλον ἦκεν. . . ὁ μὲν οὖν Κάστος (εἷς τῶν ὑποστρατήγων) . . . τὰ τῆς χώρας περιενόστει λαιά· ἧκε δὲ ἐπὶ Ζαλδαπά, ἐπί τε Αἷμον τὸ ὄρος, ἀτὰρ ἀδοκήτως τοῖς βαρβάροις ἑωθινὸς κατεπέλασεν, ἀφράκτους τε εὑρόμενος ἐνευδοκίμει τῷ δόρατι· περίδοξον δὲ ἀπεφέρετο τὸ τρόπαιον. Μαρτῖνος δὲ (ἄλλος ὑποστράτηγος) ἐς τὰ περὶ τὴν Νέαν πόλιν γενόμενος, ἔνθα δὴ τὸν Χαγᾶνον τό τε Ἀβαρικὸν αὐλιζόμενον ἐπεσκόπευεν· ἐλλοχῶσι γοῦν οἱ Ῥωμαῖοι καὶ ἀθρόον καρτερῶς ἐπιτίθενται· ὁ δὲ Χαγᾶνος παράδοξόν τι ἕρμαιον τὴν σωτηρίαν ηὐτύχησε καὶ φυγῇ συνέριθος ἦν· ἐλάνθανε γὰρ νῆσος ἐν τῇ λίμνῃ, τὸν βάρβαρον διασώζουσα· ἢ γὰρ ἂν ἥλω καὶ περίδοξον ἐγεγόνει Ῥωμαίοις ζωάγριον. . . καὶ δῆτα ἀνέζευξεν ἐξ ἑωθινοῦ ὁ Μαρτῖνος, ἔνθα τῷ στρατηγῷ τῇ προτεραίᾳ διώριστο· ὡμοῤῥόθει δὲ καὶ Κάστος, εἰς ταὐτὸν Μαρτίνῳ γενόμενος· πλείστης τε δυνάμεως ἐδίδοσάν τε καὶ ἀντελάμβανον τῇ συντυχίᾳ παρ᾿ ἑαυτῶν τὰ συντάγματα.
Κομεντίολος δὲ τὴν ὁμολογίαν ἀποπεμψάμενος, τάς τε πρὸ τῆς προτεραίας συνθήκας, οὐδέν τι διεπράξατο πρὸς ἐντρέχειαν βλέπον· Μαρτῖνος δὲ καὶ Κάστος ἐς Μαρκιανοῦ πόλιν τὸν στρατηγὸν ἥκειν πυθόμενοι, παρ᾿ αὐτὸν ἐπανῄεσαν· ἡλίου δ᾿ ὑπερχομένου τῆς κυκλικῆς τῆς φωσφόρου δινήσεως, πανστρατιᾷ Κομεντίολος ἐπὶ τὸν ἴδιον ἐχώρησε χάρακα. . . μετ᾿ ἐκεῖνο δῆτα ἐπὶ τοὺς στενωποὺς τοῦ Αἵμου στρατοπεδεύεται . . . περὶ τὴν ξυλίνην δὲ γέφυραν τοῦ γείτονος ποταμοῦ ἀνιχνεῦειν τὸ Ἀβαρινὸν ἐξ ἑωθινοῦ λοχίτῃ γε ὄντι Μαρτίνῳ ὁ στρατηγὸς ἐγκελεύεται, ἐπισκοπεῖν τε εἴγε διεπεραιώθη τὸν ῥοῦν τὸ πολέμιον. Κάστον δὲ κατὰ τὴν λιθίνην διάβασιν, ἀνερευνᾶσθαι τὰ τῶν πολεμίων κινήματα· ἀλλ᾿ ἐπεὶ Μαρτῖνος ἐτεθέατο δαπεραιοῦσθαι τὸν ῥοῦν ὅσον οὕπω τὸ πολέμιον μέλλον, παλίνορσος οἷα ἐπανῆκε καὶ συνεῖρει τοῖς ἀμφὶ τὸν Κομεντίολον στρατεύμασι. Ὁ δὲ Κάστος, ὑπεκβαίνων τόν τε ποταμὸν διεπεραιώσατο, καὶ εἰς τὸ πέραν ἀφικόμενος, συγγίνεται τοῖς προθέουσι τῶν ἀντιπάλων καὶ ῥωμαλεωτέρων ἅπαντας τῷ ἀκινάκῃ διώλεσεν· δράσας δὲ τὰ τοιαῦτα οὐχ οἷός τε ἦν τὴν παροῦσαν εὐπραγίαν διαφυλάξασαθι. . . οὐκ ἀνέζευξε γὰρ ἐπὶ τὸν Κομεντίολον, ἀλλ᾿ ἐπὶ τὴν ξυλίνην ἀποιχόμενος γέφυραν, συμπαρομαρτεῖν ἐπειρᾶτο Μαρτίνῳ. Ἐπεὶ δὲ διητύχησε τοῦ βουλήματος, ἡλίου δυομένου, ἐπανύχιζε κατὰ τὸν χῶρον. Τῇ δ᾿ ἐπιούσῃ διενυκτέρευε τὸ πολέμιον καὶ διὰ τῆς ξυλίνης γεφύρας εἰς τὸ πέραν διεπορθμεύετο. . . συννεύοντος δὲ καὶ Κάστου ὡς τὰ οἴκοι, ἀντιμέτωπον τὸ δυςμενὲς συνεκύρησε πλῆθος καὶ δυςάντητον ἦν τὸ κακὸν καὶ σοφίσματος ἄμοιρον. . . περισχίζεται δὲ παρευτίκατὸ σύνταγμα καὶ ἄλλος ἄλλῃ ὡς εἶχε δειλίας ἐτράπετο... ὁ δὲ πόλεμος ἐπίδοσιν μᾶλλον ἐλάμβανε καὶ πρὸς τὸ λαβρότερον ἐξεκαίετο· ὁ γὰρ Χαγᾶνος ὥςπερ ἀπό τινος ἀφετηρίας κακῶν ἐπαφίησι στρατιὰν πολλήν, ὅπως τὴν Θρᾴκην διατέμηται πᾶσαν. Ἐνάλλεται τοίνυν ἐπὶ προνομν τὸ πολέμιον διὰ τῶν τῆς μεσημβρίας ὁρίων, καὶ δῆτα τοὺς φύλακας, ἡρωϊκώτερον παραταξαμένους, ἀνεῖλον. Ἀνσιμοῦθ δέ τις ταξίαρχος, ὁπηνίκα ᾔσθετο τὸ Ἀβαρικὸν ἐπιφοιτῆσαν ἠθροίκει τὴν στρατιὰν καὶ πρὸς τὰ μακρὰ τείχη διέσωζεν· αὐτὸς δὲ ἐπὶ τὸ οὐραῖον τῆς δυνάμεως ἐτύγχανεν ὤν, συνώθει τε πρὸς τὸ εἴσω τὸ στράτευμα, τοῦτό τοι καὶ ζῶντα τοῖς βαρβάροις ἀπέδοτο· ἥλω γὰρ καὶ πρόχειρον θήραμα τοῖς προθέουσι τῶν πολεμίων ἐγένετο. Μετ᾿ ὀλίγον δ᾿ ὁ Χαγᾶνος καὶ τὴν λοιπὴν τοῦ πλήθους ἀπόμοιραν τῇ Θρᾴκη προςέχεε, διὰ πλείστων τε τόπων τὴν εἴςβασιν ἐπεποίητο· σκαιόθεν δ᾿ οἱ ἀμφὶ τὸν Κομεντίολον ἐστρατοπεδεύοντο· διά τοι τοῦτο ἀποκρύπτονται οἱ Ῥωμαῖοι πρὸς ταῖς ὕλαις τοῦ Αἵμου, τό γε πολέμιον παρίεσαν εἰς πλείστας ἀνὰ τὴν Θρᾴκην διασπείρεσθαι μοίρας.
. . . Κατῆραν τοίνυν τοῦ Αἵμου (οἱ Ῥωμαῖοι) ἐπὶ Καλβομοῦντα καὶ Λιβιδοῦργον πολεμησείοντες, καὶ τὸν Χαγᾶνον εἰς ὁρῶσιν οὐ πόῤῥω που διατρίβοντα, ἀλλ᾿ ὡς ἀπὸ σημείων τεττάρων ἀπεριμερίμνως τὰς σκηνὰς συμπηξάμενον, ἅτε δὴ τῆς ἐκείνου πληθύος ἀνὰ πᾶσαν ἐκχυθείσης τὴν Θρᾴκην· διακοσμήσας οὖν ὁ Κομεντίολος τὸ στράτευμα καὶ εἰς τάξιν μίαν συντάξας, βαδίζειν εἴα· καὶ πρὸς τὴν Ἀστικὴν χωρεῖν διατάττεται, τήν τε νύκτα διὰ φυλακῆς ἔχειν, προσπίπτειν τε τῇ ὑστεραίᾳ τῷ Χαγάνῳ. . . ἀλλ᾿ ἔδοξε τύχῃ τινὶ παραχαράττειν τῆς στρατηγείαςτοὺς γνώμονας. . . Τοῦ γὰρ ἡλίου τὰ νῶτα τῇ σκυθρωπῇ νυκτὶ παραδείξαντος . . . ἕν τι τῶν ὑποζυγίων τὸν ἐπικείμενον παραπέῤῥιψε φόρτον. . . οἱ δὲ παρεπόμενοι εἰς τοὐπίσω τραπέσθαι τὸν δεσπότην ἐκέλευον, τό τε σκευοφῶρον ζῶον ἐπανορθοῦσθαι τοῦ πλημμελήματος. Τοῦτο τοι τῆς ἀταξίας γέγονεν αἴτιον. . . παρηχεῖται γὰρ τοῖς πολλοῖς ἡ φωνὴ καὶ φυγὴν ἐδόκει δηλοῦν, ὡς οἷα τῶν πολεμίων ἐπιφανέντων ἀθρόον αὐτοῖς καὶ παρεκκλεψάντων τὴν δόκησιν· μεγίστου δὲ συμπέσοντος τῷ στρατεύματι θρύλλου. . . ἐπιχωρίᾳ τε γλώττῃ εἰς τοὐπίσω τράπεσθαι ἄλλος ἄλλῃ προςέταττε, ῥετόρνα μετὰ μεγίςτου ταράχου φθεγγόμενοι· διασπᾶται γοῦν ἅπαν τὸ σύνταγμα. . . Ἐντεῦθεν ὁ Χαγᾶνος τὸν δεύτερον τοῦτον καὶ μέγιστον διεδίδρασκε κίνδυνον καὶ ἧ ποδῶν εἶχε, καταλελοίπει τὰς συνήθεις διατριβάς· παραπλήσια δὲ καὶ τὸ Ῥωμαϊκὸν ἕδρα καὶ ἀμοιβαία τὶς ἦν ἡ φυγὴ καὶ φόβος τις κίβδηλος τὸ Ῥωμαϊκὸν περιεστρόφει στρατόπεδον [35]· ὅμως ἀναιροῦνται τῶν Ἀβάρων οἱ πλείους, συμπλοκῆς ἀδοκήτου συνενεχθείσης ἀμφοῖν τοῖς στρατεύμασιν· ἀντιστραφέντων γάρ τινων τῆς Ῥωμαϊκῆς συμμορίας, εὐσθενέστατα τοῖς πολεμίοις προσέμιξαν."
Καθὼς προεἶπον ἤδη, τὸ ἔτος καθ᾿ ὃ συνέβησαν τὰ πολεμικὰ ταῦτα κινήματα, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὁρισθῇ ἀκριβῶς. Ἐπειδὴ ὅμως ἠξεύρομεν ὅτι τὰ πρὸ αὐτῶν ἐκτεθέντα ἀνήκουσιν εἰς τὰ ἔτη 584-585, εἶναι πιθανώτατον ὅτι τὰ προκείμενα ἤδη ἐπράχθησαν κατὰ τὸ 585-586. Τὰ Ῥωμαϊκὰ ὅπλα, τιμηθέντα κατ᾿ ἀρχὰς ὑπὸ τῶν γενναίων ὑποστρατήγων τοῦ ἀνάνδρου Κομεντιόλου, ἀναφαίνονται περὶ τὰ τέλη τῆς ἐποχῆς ταύτης ἀτυχῆ. Ὁ ἐχθρός, ὑπερπηδήσας προηγουμένως τοὺς προμαχῶνας τοῦ Δουνάβεως, ἐξεπόρθησεν ἤδη καὶ τὸν Αἷμον καὶ ἐπλημμύρυσσε τὴν Θρᾴκην. Ἀλλὰ προέβη ἆρα καὶ περαιτέρω; Ὁ Σιμοκάττης βεβαιοῖ ῥητῶς ἅπαξ δὶς, τρὶς καὶ τετράκις εἰς τὴν διήγησίν του, ὅτι ὄχι. Ὁ Χαγᾶνος, λέγει, μετὰ τὴν καταστροφὴν τοῦ Κάστου περὶ τὸν Αἷμον, ἐπαφῆκε στρατιὰν πολλὴν διὰ νὰ λεηλατήσῃ ὅλην τὴν Θρᾴκην. Μετὰ τὴν ἧτταν τοῦ Ἀνσιμούθ, λέγει, ὁ Χαγᾶνος ἔφερεν ὅλον του τὸν στρατὸν εἰς τὴν Θρᾴκην· οἱ Ῥωμαῖοι, λέγει, κρυβέντες εἰς τὰς ὕλας τοῦ Αἵμου ἀφῆκαν τοὺς ἐχθροὺς νὰ διασπαρῶσιν εἰς πλείστας μοίρας ἀνὰ τὴν Θρᾴκην· Ὁ Χαγᾶνος, λέγει, ἀπεριμερίμνως διέτριβε περὶ τὸ Λιβιδουργόν, τὸ δὲ στράτευμά του εἶχε ἐκχυθῆ ἀνὰ πᾶσαν τὴν Θρᾴκην. Τοῦτο θέλει ἆρά γε νὰ εἰπῇ ὅτι οἱ Ἄβαρες ἢ καὶ οἱ Σλάβοι, ἂν θέλετε, εἰςέβαλον εἰς τὴν Μακεδονίαν, εἰς τὴν Θεσσαλίαν, εἰς τὴν κυρίως Ἑλλάδα, εἰς τὴν Πελοπόννησον; Ὄχι βέβαια· ὅ,τε Σιμοκάττης καὶ ὁ Θεοφάνης λέγουσι σαφῶς ὅτι καὶ εἰς τὴν περὶ τὰ τέλη ἀτυχῆ ταύτην ἐποχήν, ὁ Χαγᾶνος δὲν προέβη εἰμὴ μέχρι τῆς Θρᾴκης, ὅτι ταύτην μόνον ἐλεηλάτησε κτυπηθεὶς καὶ εἰς αὐτήν, ὡς ἴδομεν, καὶ ἀποκρουσθεὶς ἐντελῶς πάλιν, ὡς μετ᾿ ὀλίγον θέλομεν ἰδεῖ.
" Ὁ δὲ Χαγᾶνος ἀναλαβὼν τὰς δυνάμεις, διηγεῖται ὁ Θεοφάνης, τὴν Ἀπειρίαν πόλιν παρεκάθισεν. Εὑρὼν δὲ Βουσᾶν τῆς πόλεως Μαγγανάριον, ἀνελεῖν αὐτὸν ἐπειρᾶτο. Ὁ δὲ Βουσᾶς παρεκάλει χρήματα ἱκανὰ αὐτῷ παρέχειν εἴπερ τὸ ζῆν αὐτῷ φιλοτιμήσοιτο· οἱ δὲ τοῦτον δεσμήσαντες τῇ πόλει παρέστησαν· αὐτὸς δὲ ἐζήτει τοὺς τὴν πόλιν οἰκοῦντας ὠνήσασθαι αὐτόν, διηγούμενος ὅσα ὑπὲρ τῆς πόλεως ἠγωνίσατο· πολίτης δέ τις ἀνέπειθεμὴ τοῦτο ποιεῖν. Λόγος δὲ τοῦτον τῇ Βουσᾷ γυναικὶ παρευνάζεσθαι· ἐπεὶ τοίνυν κατεφρονήθη Βουσᾶς, ὑπισχνεῖτο Χαγάνῳ παραδιδόναι τὴν πόλιν καὶ πολιορκητικὸν ὄργανον συμπηξάμενος ὃν Κριὸν ὀνομάζουσι, τὴν πόλιν παρέλαβε [36]· μαθόντες δὲ οἱ βάρβαροι τὸ τεχνούργημα, πλείστας καὶ ἄλλας πόλεις ἐδουλώσαντο [37] καὶ μετὰ πολλῆς αἰχμαλωσίας ὑπέστρεψαν."
Ἐδῶ τελειώνει ὁ Θεοφάνης τὴν διήγησιν τῶν πολέμων τοῦ Χαγάνου μετὰ τοῦ Βυζαντίου καὶ δὲν ἐπανέρχεται εἰς τὸ ἀντικείμενον τοῦτο εἰμὴ κατὰ τὸ 591 ἔτος. Ἀλλ᾿ ὁ Θεοφύλακτος, ἐξιστορήσας καὶ αὐτὸς τὰ περὶ πολιορκίας καὶ ἁλώσεως τῆς Ἀπειρίας καὶ τὰ περὶ Βουσᾶ καὶ τοῦ πολιορκητικοῦ ὀργάνου διὰ τῆς διδαχῆς τοῦ ὁποίου εἰς τοὺς Ἄβαρας ἔσωσεν οὗτος τὴν ζωήν του, προσεπιφέρει [σελ. 54]. " Μενοῦν γε τῇ Βερόῃ προςπίπτει (τὸ πολέμιον) καὶ πλεῖστον παρανάλωμα χρόνου ζημιωθὲν καὶ μεγάλοις πόνοις προςομιλῆσαν, τὸ τέρμα τῶν ἀγώνων ἀστεφάνωτον ἀπεφέρετο, τῶν τὴν πόλιν περιοικούντων ἀντιπαραταξαμένων γενικώτερον· ὅμως χρήμασιν ὀλίγοις τισὶ τὴν ὁμαιχμίαν ἠλλάξαντο. Τοῦτο γὰρ ἦν αὐτῷ πιθανὸν τῆς ἀστοχίας ἐγκάλυμμα. Περικάθηται δὲ καὶ Διοκλητιανούπολιν [38] κατὰ τὸ καρτερόν, ἀντετάξατο δὲ καὶ ἡ πόλις εἰς τὰ μάλιστα καὶ προσβάλλειν ἀπεῖργεν ἐπ᾿ ἀδείας. Καταπέλτας γὰρ ἐν τοῖς τείχεσιν ἀνεστήσαντο, ἄλλα τε ἀμυντήρια καὶ ἀπρόςιτον ἦν τοῖς βαρβάροις ἐξ ὑπογυίου συμπλέκεσθαι· ἀπῄει τοίνυν ἀσχάλλων. . . παρευθὺ δ᾿ ἐπὶ τὴν Φιλίππου πόλιν μετέβαινε καὶ περιβὰς τὸ πόλισμα, ἐνήθλει λαβεῖν· ἀντεμάχοντό τε οἱ τοῦ ἄστεος ἐντρεχέστερον, καὶ πολλοὺς τραυματίας ἔκ τε τῶν περιβόλων καὶ τῶν ἐπάλξεων ἐποιήσαντο, ὥςτε τὸν Χαγᾶνον τὴν ἀσυλίαν διὰ τὴν ἀρετὴν ἐπαινέσαντα, προῖκα καταθέσθαι τὸν πόλεμον. Ἐξ ἑωθινοῦ δὲ διαπεραιωθεὶς τὰς ὕλας τῆς λεγομένης Ἀστικῆς, τῇ Ἀδριανουπόλει προςτρίβεται. Ἀγωνιστικώτερόν τε τῷ ἄστει προςέβαλεν, ἀντικαθίσταντό τε καὶ οἱ τοῦ ἄστεος ἀλκιμώτερον. . . Βασιλεὺς δὲ τὰς ἑαυτοῦ φροντίδας τοῖς πολεμίοις ἀντέταξε καὶ μείζονι παρασκευῇ πρὸς τὸ πολέμιον ἐξαρτύετο· καὶ τὸν Ἰωάννην (ὃν δὴ Μυστάκωνα τοῖς πολλοῖς ἔθος ἀποκαλεῖν) στρατηγὸν προεστήσατο· ἐχειροτόνει δὲ καὶ τὸν Δρόκτωνα, ὥςπερ αὐτῷ ὑποστράτηγον, παρήορόν τινα δύναμιν ἐμπιστεύσας αὐτῷ. . . Ἐπεὶ δὲ περὶ τὴν Ἀδριανούπολιν ἐγένετο, τοὺς βαρβάρους τῆς πολιορκίας ἀφιστᾷ, δευτέρᾳ τε ἡμέρᾳ ὁ πόλεμος ἐτετέλεστο. Ἐνίκων τοίνυν Ῥωμαῖοι τοῖς βαρβάροις συμμίξαντες, καὶ ἑτερακλέα τὴν μάχην διέθεντο, κατεστρατήγει γὰρ τῶν πολεμίων ὁ ὑποστράτηγος Δρόκτων· ἐπιπλάστῳ γὰρ φυγῇ τὸ ἐκείνου κέρας ἔδοξε τοῖς πολεμίοις τὰ νῶτα παρέχεσθαι, ὡς οἷα δεδοικότος τοῦ Ῥωμαϊκοῦ τὸ ἀντίπαλον. Εἶτα τοὔμπαλιν ἀντεδίωξε καὶ μετόπισθεν τῶν βαρβάρων γενόμενον, τοὺς συντυχόντας διώλεσεν. Ἀπῄεσαν τοιγαροῦν μεσημβρίας ὥρᾳ οἱ βάρβαροι ἄλλος ἄλλῃ διεσπαρμένος, καὶ ὡς ἂν τύχοι φερόμενοι μετὰ συντόνου τινος ἀποδράσεως· ὁ δὲ στρατηγὸς οὐ κατεδίωξε τὸ ἀντίπαλον. Ἐφιλοσόφει γὰρ τῆς εὐδαιμονίας τὸ μέτρον, τὰς ἐπ᾿ ἄκρν εὐεξίας, ὥσπερ εἰκός, εὐλαβούμενος."
Ἐντεῦθεν μεταβαίνει ὁ Θεοφύλακτος εἰς τὴν ἐξιστόρησιν τοῦ Περσικοῦ πολέμου μέχρι τοῦ τέλους αὐτοῦ ὅτε ἐπανέρχεται εἰς τὰ περὶ τῆς νέας εἰςβολῆς τῶν Ἀβάρων κατὰ τὸ ἔτος 591-592. Μόνον εἰς τὸ Κεφάλαιον ΙV. τοῦ τρίτου βιβλίου, μεταξὺ τῶν περὶ τοῦ Περσικοῦ πολέμου διηγήσεών του, ἀναφέρει νέαν τινὰ εἰςβολὴν τῶν Σλάβων ὡς ἑξῆς. «Τὸ δὲ Γετικόν, ταὐτὸν εἰπεῖν αἱ τῶν Σκλαβινῶν ἀγέλαι, τὰ περὶ τὴν Θρᾴκην εἰς τὸ καρτερὸν ἐλυμαίνετο». Ἂς ἐπιστήσωμεν ἐνταῦθα ἐπὶ μικρὸν τὴν προσοχήν μας διότι εὑρισκόμεθα περὶ τὸ κρίσιμον 589 ἔτος. Πρὸ πάντων πρέπει νὰ παρδεχθῶμεν ὡς βέβαιον, ὅτι ὁ Σιμοκάττης, ὅστις ἔγραψε τόσον λεπτομερῶς τὰ κατὰ τὸν πόλεμον τοῦτον, δὲν παρέλιπεν ἀναμφιβόλως ἐν τῷ μεταξὺ κἀμμίαν εἰςβολὴν τοῦ Χαγάνου ἢ τῶν Σλάβων εἰς τὸ Βυζαντινὸν κράτος, καὶ τελευταῖα τοῦ πολέμου τούτου γεγονότα μέχρι τοῦ 591 ἔτους. Εἶναι ἐπίσης βέβαιον ὅτι μεταξὺ αὐτῶν καὶ τοῦ πολέμου τοῦ 591 ἔτους ὑπῆρξε διακοπή τις, διότι καὶ ὁ Θεοφάνης εἶπεν ἀνωτέρω ὅτι οἱ Ἄβαρες δουλώσαντες πολλὰς πόλεις ὑπέστρεψαν, καὶ ὁ Θεοφύλακτος ὅτι νικηθέντες περὶ τὴν Ἀδριανούπολιν ἀπῄεσαν καὶ ἀπὸ τὴν ἔναρξιν τοῦ μετὰ ταῦτα πολέμου (ἴδε κατωτέρω) ἐξάγεται ὅτι οἱ ἐχθροὶ ἤρχισαν αὐτὸν πάλιν ἀπὸ τῆς Σιγγιδόνος· καὶ ἀπὸ τὴν ἐξιστόρησιν (ἴδε ἐπίσης κατωτέρω) τῆς κατὰ τὸ 590 ἔτος ἐξόδου τοῦ Βασιλέως εἰς τὴν Θρᾴκην δῆλον γίνεται ὅτι κατὰ τὸ ἔτος τοῦτο δὲν ὑπῆρχεν οὔτε Ἀβάρων οὔτε Σλάβων εἰςβολή, ἀλλὰ μόνον ἐπαπειλεῖτο νέα ἐχθροπραξιῶν ἔκρηξις. Ἡ διακοπὴ λοιπὸν αὕτη συνέβη πιθανώτατα τὸ 590 ἔτος καὶ τὰ ἀνωτέρω ἐκτεθέντα ἐγένοντο κατὰ τὰ ἔτη 587-589, ἂν καὶ ἐνδέχεται νὰ μὴ παρετάθησαν οὐδὲ μέχρι τοῦ τελευταίου τούτου ἔτους. Δυοῖν ὅμως θάτερον ἀναμφιβόλως· ἢ αἱ εχθροπραξίαι παρετάθησαν μέχρι τοῦ 589 ἔτους καὶ, τούτου τεθέντος, οἱ μὲν Ἄβαρες κατὰ τὸ ἔτος τοῦτο παθόντες ἧτταν σημαντικὴν περὶ τὴν Ἀδριανούπολιν, ἠναγκάσθησαν νὰ ὀπισθοδρομήσωσιν εἰς τὰ ἴδια, οἱ δὲ Σλάβοι δὲν ἀνεφάνησαν εἰμὴ περὶ τὴν Θρᾴκην· ἢ τὰ γεγονότα ταῦτα ἀνήκουσιν εἰς τὸ ἔτος 587-583 καὶ, ἐὰν οὕτως ἔχῃ, τῷ 589 ὑπῆρξε διακοπὴ τοῦ πολέμου. Πᾶς ἀμερόληπτος καὶ φιλαλήθης ἀναγνώστης θέλει παραδεχθῆ τὸ δίλημμα τοῦτο μετὰ τὴν προςεκτικὴν ἀνάγνωσιν τῶν ἀνωτέρω κειμένων. Καὶ ὅμως τὶς ἤλπιζεν ὅτι ὁ Φαλλμεραϋέρος ἤθελεν ἐκλέξει αὐτὸ τὸ 589 ἔτος διὰ νὰ βεβαιώσῃ ὅτι ἐπὶ τοῦ ἔτους τούτου οἱ Ἄβαρες καὶ οἱ Σλάβοι κατέκτησαν, ὄχι μόνον Ἰλλυρίαν καὶ Μακεδονίαν, καὶ Θεσσαλίαν, ἀλλὰ καὶ τὸ ἀπώτατον, ἄκρον τῆς μεγάλης Ἑλληνικῆς χερσονήσου, τὴν Πελοπόννησον! Διὰ νὰ ἀποδείξῃ τὸν ἰσχυρισμόν του τοῦτον, πίπτει εἰς ἱστορικὰς αὐθαιρεσίας καὶ ἀλογίας τῷ ὄντι τερατώδεις. Δὲν πρέπει νὰ ἀπορῶμεν, λέγει (ἐν σελίδι 180), ὅτι ὁ Σιμοκάττης, ὁ εἰδικὸς αὐτὸς ἱστοριογράφος τοῦ Αὐτοκράτορος Μαυρικίου, ὁ ζήσας τόσον πλησίον εἰς τὴν ἐποχὴν καθ᾿ ἣν συνέβη ὁ ἀνδραποδισμὸς τῆς Πελοποννήσου καὶ τοῦ ὁποίου ζῶντος ἐξηκολούθει καὶ ἤκμαζεν ἡ ὑποδούλωσις τῆς σημαντικῆς ταύτης ἐπαρχίας, δὲν ἀναφέρει ὅμως τίποτε περὶ τούτου, διότι ὁ ἱστορικὸς οὗτος δὲν εἶχε πρὸ ὀφθαλμῶν εἰμὴ τὸ πεδίον τῆς μάχης ἐπὶ τοῦ ὁποίου ἐνήργει ὁ κινητὸς αὐτοκρατορικὸς στρατὸς ὑπὸ τὰς διαταγὰς τοῦ βασιλέως αὐτοῦ [39] ἢ τῶν ἀρχιςρατήγων του. - Κυρίως δὲν εἶναι ἀληθὲς ὅτι ὁ Σιμοκάττης σιωπᾷ ἐντελῶς περὶ τοῦ συμβεβηκότος τούτου, διότι ἡ ῥητὴ βεβαίωσίς του ὅτι τὰ ἔθνη τὰ ὁποῖα, κατὰ τὸν Φαλλμεραϋέρον, κατέκτησαν τὴν Πελοπόννησον μεταξὺ τῶν ἐτῶν 584-593 καὶ ἰδίως τὸ 539, δὲν προέβησαν, κατὰ τὴν ἐποχὴν ταύτην, πώποτε πέραν τῆς Θρᾴκης, λέγει νομίζομεν ἀρκετὰ ὅτι ἡ Πελοπόννησος δὲν κατεκτήθη τότε ὑπὸ τῶν ἐθνῶν τούτων. Ἔπειτα δὲν εἶναι ἐπίσης ἀληθὲς ὅτι ὁ Σιμοκάττης δὲν περιγράφει εἰμὴ τὰς πράξεις τοῦ κινητοῦ αὐτοκρατορικοῦ ςρατοῦ· ἀπεναντίας πολλαχοῦ τῆς ἱστορίας του ἀναφέρει πολεμικὰ γεγονότα ἐπαρχιῶν τοῦ Κράτους ὅπου δὲν ὑπῆρχεν ὁ κινητὸς Βυζαντινὸς ςρατὸς ἢ καὶ συμβεβηκότα σύγχρονα μόνον τῆς βασιλείας τοῦ Μαυρικίου· διότι διαλαμβάνει καὶ ἅπαξ (Κεφ. IV. τοῦ βιβλίου 3, καὶ δὶς Κεφ. VI. τοῦ βιβλίου 7) περὶ τῶν κατὰ τὴν Λιβύαν πολέμων τῶν Μαυρουσίων καὶ περὶ τῆς προςβολῆς τῶν Λογγοβάρδων κατὰ τῆς Ῥώμης (Κεφ. IV. τοῦ βιβλίου 3), καὶ περὶ τῆς προςβολῆς αὐτοῦ τοῦ Χαγάνου τῶν Ἀβάρων κατὰ τῆς Δαλματίας (Κεφάλ. XII. τοῦ βιβλίου 7) καὶ περὶ τοῦ ἐμφυλίου τῶν Περσῶν πολέμου (βιβλίον τέταρτον πλατύτατα.)
Δὲν πρέπει, ἐξακολουθεῖ (σελ. 180-182), νὰ ξενιζώμεθα παντάπασι διότι ἐκ τῶν ἄχρι τοῦδε γνωςτῶν Βυζαντινῶν ἱστοριογράφων κἀνένας δὲν παρέδωκεν εἰς τὰς μεταγενεςτέρας γενεὰς τὴν ἀγγελίαν τῆς ἀπὸ τοῦ ἕκτου αἰῶνος γενομένης ἐξοντώσεως τῆς ἀρχαίας τῶν Ἑλλήνων φυλῆς εἰς τὴν Πελοπόννησον καὶ τῆς κατακτήσεως τῆς χερσονήσου ταύτης ὑπὸ λαῶν σκυθικῆς καταγωγῆς καθότι εἰς τὰ ὄμματα τῶν συγγραφέων λαοῦ τοσοῦτον βαρβαρωθέντος ὅσον ἦτον ὁ Βυζαντινὸς καὶ ἐποχῆς τοσοῦτον δεισιδαίμονος, ὁ βίος ἀσήμου ἁγίου ἢ τὰ θαύματα τοῦ τυχόντος ἀναχωρητοῦ, ἔπρεπε νὰ ἔχωσι βαρύτητα πολὺ μεγαλῃτέραν ἀπὸ τὴν τύχην χερσονήσου καὶ λαοῦ περὶ τῶν ὁποίων ἡ Κωνσταντινούπολις δὲν ἤξευρε τότε τίποτ᾿ ἄλλο εἰμὴ ὅτι ἀπεποιοῦντο πεισματωδῶς τὴν παραδοχὴν τῆς χριστιανικῆς λατρείας καὶ μετὰ πεπωρωμένης κακίας ὑπερασπίζοντο ἐντὸς τῶν βράχων τοῦ Ταϋγέτου τοὺς ἀρχαίους θεούς. - Τὸ δυστύχημα τοῦ συλλογισμοῦ τούτου εἶναι ὅτι ἡ Βυζαντινὴ ἱστορία δὲν παρεσιώπησεν ὅλως τὴν ἐποίκησιν τῶν Σλάβων εἰς τὴν Πελοπόννησον, ἀλλὰ μόνον δὲν συμφωνεῖ μὲ τὸν Φαλλμεραϋέρον ὡς πρὸς τὴν ἐποχὴν καθ᾿ ἣν συνέβη τὸ σημαντικὸν τοῦτο γεγονός, καὶ ὡς πρὸς τὰ ἀποτελέσματα τὰ ὁποῖα εἶχε, διότι ἀποδίδει μὲν τὸ γεγονὸς εἰς ἐποχὴν πολὺ μεταγενεστέραν τοῦ 589 ἔτους, βεβαιοῖ δὲ ὅτι δὲν εἶχε παντάπασι τόσον ἀπαίσιον ἐπιῤῥοὴν εἰς τὴν τύχην τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ. Ἑπομένως πρέπει νὰ ὑποθέσωμεν ὅτι, κατὰ τὸν συλλογισμὸν τοῦ συγγραφέως μας, οἱ Βυζαντινοὶ ἦσαν δεισιδαίμονες καὶ βάρβαροι, ὄχι διότι δὲν ἐμνημόνευσαν παντάπασι τῆς εἰσβολῆς τῶν Σλάβων εἰς τὴν Πελοπόννησον, ἀλλὰ διότι δὲν λέγουσιν ὅτι αὕτη εἶχε συμβῆ ἀπὸ τοῦ ἕκτου αἰῶνος.
Διὰ νὰ καταστήσῃ ὁπωςοῦν πιθανὴν τὴν κατὰ τὸ 589. ἔτος εἰςβολὴν τῶν Ἀβάρων εἰς τὴν χερσόνησον ταύτην, βεβαιοῖ ὅτι ἡ κατὰ τῆς Δαλματίας μεγάλη ἐκςρατεία τοῦ Χαγάνου ἐγένετο τὸ 583 ἔτος, ἐν ᾧ καὶ κατὰ τὸν Θεοφάνην (σελ. 233) καὶ κατὰ τὸν Κεδρηνὸν (τόμ. 1 σελ. 399) καὶ κατὰ τὸν Σιμοκάττην (Κεφ. XII, τοῦ βιβλίου 7) ἡ ἐκςρατεία αὕτη ἐγένετο τὸ 589 ἔτος. Μετατοπίζει λοιπὸν αὐτογνωμόνως κατὰ δέκα ἔτη συμβεβηκὸς τόσον σημαντικόν, καὶ πράττει τοῦτο ὄχι ἅπαξ, ἀλλὰ δίς. (σελ. 175 καὶ 177) [40].
Διὰ νὰ δώσῃ εἰς τὴν μεταξὺ τοῦ 587-590 ἔτους γενομένην εἰςβολὴν τῶν Σλάβων [περὶ ἧς ἴδε ἀνωτέρω] ἀρκετὴν ὁρμὴν ὥστενὰ φθάσῃ ἕως εἰς τὴν Πελοπόννησον, ςρατολογεῖ διὰ τὴν εἰςβολὴν ταύτην ὅλας τὰς φυλὰς ὅσαι ἔζων εἰς τὰς χώρας ὅπου σήμερον κεῖνται αἱ πόλεις τῆς Μόσχας καὶ τῆς Βλαδιμήρας, καὶ, πρὸς ἀπόδειξιν, ἀναφέρει χωρίον τοῦ Σιμοκάττου ἀπὸ τὸ ὁποῖον ἐξάγεται ὅτι ὁ βασιλεὺς Μαυρίκιος, ἐξελθὼν τὸ 590, ἔτος εἰς Θρᾴκην, ἀπήντησε τρεῖς ἄνδρας ἀναγγείλαντας ὅτι ὁ Χαγᾶνος εἶχε ζητήσει τὴν συνδρομὴν τῶν παρὰ τῷ δυτικῷ ὠκεανῷ (τῇ Βαλτικῇ θαλάσσῃ) οἰκούντων Σλάβων συμμαχίαν διὰ τὸ μῆκος τῆς ὁδοῦ. Ἂν καὶ τὸ χωρίον τοῦτο, τὸ ὁποῖον παραθέτω ὁλόκληρον ἐν ὑποσημειώσει, [41] ἔχῃ τι μυθῶδες, ὡς καὶ ὁ ἴδιος συγγραφεύς μας τὸ ὁμολογεῖ (λέγων ῥητῶς Wenn diese Erzàhlung der Gesandten auch etwas fabelhaft klingt), εἶναι ἐκτὸς τοῦ προκειμένου νὰ ἐξετάσω τὴν ἱστορικὴν αὐτοῦ βαρύτητα καὶ μόνον παρακαλῶ τὸν ἀναγνώςην νὰ ἐπιςήσῃ τὴν προςοχὴν εἰς τὰ περίεργα συμπεράσματα τὰ ὁποῖα ἐξάγει ἀπὸ αὐτοῦ ὁ Φαλλμεραϋέρος. Ἐπειδή, λέγει, μία Σλαβικὴ φυλὴ παρὰ τῇ Βαλτικῇ κατοικημένη, προσκληθεῖσα ὑπὸ τοῦ Χαγάνου εἰς βοήθειαν, ἀπήντησε τὸ 589 ἔτος ὅτι δὲν δύναται νὰ ἔλθῃ διὰ τὸ μῆκος τῆς ὁδοῦ, διὰ τοῦτο τὰ πλήθη τὰ οἰκοῦντα εἰς τὰς χώρας τῆς σημερινῆς Μόσχας καὶ Βλαδιμήρας προσεκλήθησαν καὶ ἦλθον κατὰ τὰ ἔτη 587-590, μολονότι οὐδὲ ἱστορικὸν μνημεῖον κἀνὲν περὶ τούτου ὑπάρχει, οὐδ᾿ ὀλιγώτερον μῆκος ὁδοῦ εἶχον νὰ διατρέξωσι τὰ πλήθη ταῦτα.
Ἀλλ᾿ ἐπανέρχομαι εἰς τὰ κείμενα τῶν χρονογράφων μας· αὐτὰ θέλουν μᾶς ὁδηγήσει εἰς τὴν ἀνέρευσιν τῆς ἀληθείας πολὺ ἀσφαλέστερον παρὰ τὰς προκατειλημμένας κρίσεις, τοὺς ἀναχρονισμοὺς καὶ τὰς ἀνυποστάτους βεβαιώσεις τῶν νεωτέρων συγγραφέων. " Τούτῳ τῷ ἔτει (ἐννάτῳ τῆς βασιλείας τοῦ Μαυρικίου ἤτοι 590) διηγεῖται ὁ Θεοφάνης (σελ. 225) ἀρχομένου τοῦ ἔαρος τῶν ταγμάτων τὴν Θρᾴκην καταλαβόντων, ἐξῆλθε σὺν αὐτοῖς ὁ Μαυρίκιος ἰδεῖν τὰ ὑπὸ τῶν βαρβάρων κατεστραμμένα. . . Ἐν δὲ τῷ Ῥηγίῳ [42] ἐλθόντος, τῶν πενήτων τὰ πλήθη ἀργυρίοις ἐψυχαγώγησεν. . . ἐπὶ τὴν Πείρινθον δὲ διὰ ναυτιλίας τὴν πορείαν ποιούμενος [43] ἀνέμων ἐξαισίων καὶ βροχῆς γενομένης, τῶν ναυτῶν ἀπορησάντων, τὸ σκάφος ἐφέρετο τοῦ αὐτοκράτορος, ὥςτε παραδόξως σωθῆναι ἐν τῷ λεγομένῳ Δαωνίῳ. . . Καταλαβὼν δὲ τὴν Ἀγχίαλον καὶ μαθὼν ὅτι πρέσβεις εἰς τὸ Βυζάντιον Περσῶν τε καὶ Φράγκων παρεγένοντο, ὑπέστρεψεν εἰς τὰ βασίλεια. [44]
Ὁ δὲ Σιμοκάττης ἐν σελίδι 140 καὶ ἑπ. διηγεῖται τὰ αὐτὰ [45] λέγων ῥητῶς. " Ἐπιτε τὴν Ἀγχίαλον τὴν ἐκδημίαν παρασκευάζεται ὁ βασιλεύς· διεγνώσκει γὰρ τὸ Ἀβαρικὸν αὖθις ἐθέλειν φοιτᾷν· προςδοκίμου τοιγαροῦν τοῦ βαρβαρικοῦ τυγχάνοντος εἰς παρασκευὴν συνετάττοντο. " Ἐκ τούτων λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἀρκούντως τὸ ἀνωτέρω παρατηρηθὲν ὅτι τὸ 590 ὑπῆρχε διακοπὴ πολέμου. Οἱ χρονογράφοι ὄχι μόνον δὲν ἀναφέρουσι κατὰ τὸ ἔτος τοῦτο κἀμμίαν ἐχθροπραξίαν, ἀλλὰ καὶ ῥητῶς ἐπιφέρουσιν ὅτι ἐπροςδοκᾶτο ἔφοδος τῶν βαρβάρων τὴν ὁποίαν ὁ βασιλεὺς ἑτοιμάζετο νὰ ἀποκρούσῃ. Καὶ τῷ ὄντι ὁ Χαγᾶνος, ζητήσας αὔξησιν τοῦ φόρου καὶ ἀποτυχὼν, ἤρχισε πάλιν τὸν πόλεμον τὸ 591 ἔτος.
" Ἀντελάμβανε παραυτίκι τὸν πόλεμον, λέγει ὁ Σιμοκάττης [σελ. 147 καὶ ἑτ.] καὶ οὖν τοῖς Σκλαβηνοῖς προςτάττει ἀκατίων πλήθη τεκταίνεσθαι, ὅπως πρὸς διάβασιν σχοίη τὸν Ἴστρον πειθήνιον. Οἱ μὲν τῆς Σιγγιδόνος οἰκήτορες ἀθρόαις ἐφόδοις τισὶν τῶν Σκλαβηνῶν τοὺς πόνους ληΐζονται καὶ πυρὶ παραδιδοῦδι τὰ πρὸς ναυτιλίαν τούτων ἐπίχειρα· διά τοι τοῦτο πολιορκοῦσι τὴν Σιγγιδόνα οἱ βάρβαροι, ἡ δὲ πόλις εἰς τοὔσχατον ἀφικομένη κακοῦ, ἰσχνὰς ἐπεφέρετο σωτηρίας ἐλπίδας. Ἑβδόμη δὲ ἡμέρᾳ καὶ ὁ Χαγᾶνος τοῖς βαρβάροις προςέταττε τῆς πολιορκίας ἀπέχεσθαι, γενέσθαι τε ὡς αὐτόν. . .καὶ οὖν ὁ Χαγᾶνος παρασάγγας ποιησάμενος πέντε, στρατοπεδεύεται ἀνὰ τὸ Μίρσιον [46] πλήθη τε Σκλαβηνῶν ξυλουργεῖν παρεσκεύαζεν ὅπως τὸν ποταμόν, τὸν λεγόμενον Σάον, ναυτιλλόμενος διανήξηται. . . Ὁ μὲν οὖν Χαγᾶνος, δυνάμεως συντάξας ἀπόδασμον, προθέειν ἐκέλευε. . . πέμπτῃ δὲ ἡμέρᾳ καὶ τῇ Βονωνίᾳ προςωμίλει. . . Ὁ μὲν οὖν Πρίσκος ὑποστράτηγον Σαλβιανὸν ποιησάμενος, χιλίοις τε καθοπλίσας ἱππεῦσιν, ἐκέλευε προκατασχεῖν τῶν ὀχυρωμάτων τὸ ἄσυλον· ὁ δὲ τῆς Προκλιανῆς τὰς διαβάσεις ἀγκαλισάμενος, καὶ χάρακα θέμενος, ἐναυλίζεται· πεμπταῖός τε περαιτέρω τῶν ὀχυρωμάτων γενόμενος, συντυγχάνει τοῖς προθέουσι τῶν βαρβάρων· διαγνοὺς τοιγαροῦν οὐκ ἀξιόμαχον ἐπιφέρεσθαι δύναμιν πρὸς παράταξιν. πρὸς τὴν τῶν ὀχυρωμάτων αὖθις ἀσφάλειαν τὴν καταφυγὴν ἐποιήσατο· οἱ δὲ βάρβαροι, προσβαλόντες ταῖς διαβάσεσι, εἰς τὸ πρόσῳ χωρεῖν τὴν ἐγκοπὴν ἀπελάμβανον . . . καὶ γοῦν ἐντεῦθεν περιΐστατο Ῥωμαῖοις τε καὶ βαρβάροις εἰς τὸ καρτερὸν συμπλοκή· διημερεύσας τοίνυνὁ πόλεμος καὶ πολλῶν ὑπὸ τῶν βαρβάρων ἀναιρεθέντων, τὴν κρείττονα ὁ τοῦ Ῥωμαϊκοῦ ὑποστράτηγος ῥοπὴν ἀπελάμβανε· πρώτῃ τε φυλακῇ τῆς νυκτὸς καὶ ὡς τὸν Χαγᾶνον τὸ βάρβαρον γίνεται. . . ἐξ ἑωθινοῦ τοιγαροῦν χιλίασιν ὀκτὼ τὸν Σαμοὺρ ὁ Χαγᾶνος συμφράξας, ἀπέστελλεν. Ἡττηθέντων δὲ τῶν βαρβάρων, ἀναλαβὼν ὁ Χαγᾶνος τὰς δυνάμεις, ἐχώρει πρὸς πόλεμον· ὁ δὲ Σαλβιανὸς καταπλαγεὶς τὴν ψυχὴν ἐπὶ τῷ πλήθει τῶν ἀπείρων δυνάμεων, δευτέρᾳ φυλακῇ τῆς νυκτὸς τὰς διαβάσεις ἀπολιπὼν, ὡς τὸν Πρίσκον ἐπάνεισιν. Ὁ δὲ Χαγᾶνος ἡμέρας τρεῖς ἀνὰ τὸν χῶρον τὸν πρὸ τῶν ὀχυρωμάτων ἐνδιατρίψας, τεταρταῖος διέγνω τὸ Ῥωμαϊκὸν ἀποδράσαν· πέμπτῃ δὲ ἡμέρᾳ διαπεραιοῦται τὰς δυςχωρίας τῶν διαβάσεων· γίνεται γοῦν εἰς τὸ λεγόμενον Σαβουλέντι Κανάλιν. . . . Εἶτα τῇ Ἀγχιάλῳ προςέμιξε. . . πέμπτης δὲ παρῳχηκυίας ἡμέρας, πρὸς τὰ Δριζήπερα μετοχετεύει τὸν χάρακα. . . Θείᾳ δὲ φροντίδι τινι ἀπείργετο τὸ βάρβαρον ἐπιτίθεσθαι· ἔδοξε γὰρ, ἡμέρας μεσούσης, ὁρᾷν Ῥωμαϊκὰς ἀπείρους συμφράττεσθαι φάλαγγας, ἀποχωρεῖν τε τοῦ ἄστεος ὀργώσας πολεμεῖν. . . ἀσπάζεται τοίνυν αὐτοσχέδιον ὁ Χαγᾶνος ἀπόδρασιν. . . πέμπτῃ τε ἡμέρᾳ καὶ ἐπὶ τὴν Πείρινθον γίγνεται. . . ἀτὰρ εἰς Διδυμότειχον, ἅμα τῷ πεζικῷ, ὁ τῶν Ῥωμαίων στρατηγὸς ὑπεχώρησε μετὰ τοῦτο εἰς Τζούρουλον ἀφικόμενος, ἀσυλίαν ταῖς δυνάμεσι τὴν πόλιν περιεβάλετο. Τὸ δὲ βάρβαρον τὸ ἄστυ περικαθήμενον γενικῶς ἐπολιόρκει τὸν Πρίσκον. Τούτων γοῦν ὁ Αὐτοκράτωρ ἀκηκοώς. . . ἀγχινοίας ἀκόλουθον βουλὴν προηνέγκατο. Τῶν γὰρ σωματοφυλάκων τινα μετάκλητον ποιησάμενος, ἑκοντὶ ἁλῶναι αὐτὸν ὑπὸ τῶν βαρβάρων ἐκέλευε, φάσκειν τε αὐτοκρατορικὰς ὡς τὸν Πρίσκον ἐπιστολὰς ἐπιφέρεσθαι. . . . Τοιαῦτα δὲ ἐνεκεχάρακτο γράμματα·
" Πρίσκῳ τῷ ἐνδοξοτάτῳ στρατηγῷ τῆς περὶ τὴν Θρᾴκην ἑκατέρας δυνάμεως.
" Ἡ τῶν ἀλιτηρίων βαρβάρων ἐγχείρησις θρύλλον τὸ παράπαν οὐκ ἐνεποίησε τῇ ἡμῶν εὐσεβείᾳ. Τοὐναντίον μὲν οὖν καὶ ἐπιμελεστέρους πρὸς τὴν τούτων ἀπώλειαν ἀπειργάσατο. Καὶ τοῦτο γινωσκέτω ἡ σὴ ἐνδοξότης ὅτι ἀπαισίως, μετ᾿ αἰσχύνης καὶ πολλοὺς ἀποβαλλόμενος, ἔχει ὁ Χαγᾶνος ἀποχωρῆσαι εἰς τὴν ὑπὸ τῶν Ῥωμαίων αὐτῷ ἀφιερωθεῖσαν χώραν. Διὰ τοῦτο, ἅμα τῷ εὐτυχεςάτῳ ςρατῷ, καρτερήσει ἡ σὴ ἐνδοξότης ἐνΤζουρουλῷ τῇ πόλει καὶ δείξει περιῤῥεμβεῖν τοὺς ἐπικαταράτους Ἀβάρους· ἐπέμψαμεν γὰρ διὰ θαλάσσης πλοῖα καὶ ςρατὸν ἵνα ἀνέλθωσιν εἰς τὰς φαμηλίας αὐτῶν καὶ πᾶσας αἰχμαλωτεύσωσι καὶ ἐντεῦθεν ἀναγκασθῆ μετ᾿ αἰσχύνης καὶ μεγάλης ζημίας ὁ ἐπικατάρατος τῶν Ἀβάρων ἡγούμενος εἰς τὴν ἑαυτοῦ γῆν ὑποστρέψαι ἀπὸ τῆς καθ᾿ ἡμᾶς πολιτείας. " Ὁ μὲν οὖν ἐπίπλαστος ἄγγελος ὑπὸ τῶν βαρβάρων ἁλοὺς, τὰς βασιλείους δέλτους παρεδίδου ἑκών, ὁ δὲ Χαγᾶνος τὰ ἐμφερόμενα ἐν αὐταῖς διαγνούς. . . καὶ περιδεὴς γενόμενος. . . εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὡς τάχιστα ἐπανέζευξεν. " [47]
Ἀφ᾿ ὅσα διεξῆλθεν ἀνωτέρω ὁ ἀναγνώστης, παρετήρησε βεβαίως μετ᾿ ἐμοῦ τὰ ἑξῆς οὐσιώδη πρὸς τὴν ὁποίαν διώκομεν ἔρευναν. 1ον· Ὅτι τὸ 591. ἔτος ἀπὸ Χ. τὴν ἐπιοῦσαν, δηλαδὴ, τῆς ὑποτιθεμένης κατακτήσεως τῆς Πελοποννήσου, οἱ Ἄβαρες προσβάλλουσι τὸ Βυζαντινὸν κράτος ἀπὸ αὐτὴν ἐκείνην τὴν θέσιν ἀφ᾿ ἧς ὥρμησαν καὶ προηγουμένως, ἤτοι ἀπὸ τὸ Βελιγράδιον, 2ον· Ὅτι, καθὼς πρότερον οὕτω καὶ ἤδη, ἠναγκάσθησαν νὰ ἐκπορθήσωσι τὰς διαβάσεις τοῦ Αἵμου, ὅπερ ἀποδεικνύει ὅτι οἱ Ἄβαρες ἐπανακάμψαντες εἰς τὴν ἰδίαν χώραν, μετὰ τὰς προλαβούσας ἐκστρατείας, δὲν εἶχον ἀφήσει ἀποσπάσματα οὐδαμοῦ τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους, διότι ἄλλως ἔπρεπε νὰ διαφυλάξωσι βεβαίως πρὸ πάντων τὰ μέρη ἐκεῖνα ὅσα ἠδύναντο νὰ εὐκολύνωσι τὰς μελλούσας αὐτῶν εἰςβολάς.
3ον. Ὅτι χίλιοι Βυζαντινοὶ ἱππεῖς ἐπολέμησάν πρὸς πολλαπλασίους Ἄβαρας καὶ ἔτρεψαν αὐτούς, καὶ ὅτι, μόλις τρεῖς ἡμέρας, ἀφ᾿ οὗ οἱ Βυζαντινοὶ ἐγκατέλιπον τὰ στενὰ τοῦ Αἵμου, ὁ Χαγᾶνος ἀπεφάσισε νὰ τοὺς παρακολουθήσῃ, ὅθεν ἐμφαίνεται ὅτι ὁ Βυζαντινὸς στρατὸς δὲν ἦτον τόσον ἐλεεινὸς ὅσον τὸν ὑποθέτει ὁ Φαλλμεραϋέρος (σελ. 178) ἢ τοὐλάχιστον ὅτι ὁ Χαγᾶνος δὲν ἐσσυμερίζετο τὴν τοιαύτην γνώμην τοῦ Γερμανοῦ ἱστορικοῦ. 4ον. Ὅτι καὶ κατὰ τὸ 591. ἔτος οἱ Ἄβαρες δὲν προέβησαν πέραν τῆς Θρᾴκης. τέλος, 5ον. Ὅτι κατὰ τὴν περίεργον ἐπιστολὴν τοῦ βασιλέως πρὸς τὸν ἐν Τζουρουλῷ [48] πολιορκούμενον Πρίσκον, ἐκβληθέντων ἅπαξ τῶν Ἀβάρων τῆς Θρᾴκης, οἱ ἐχθροὶ ἔμελλον νὰ κενώσωσι τὴν Ῥωμαϊκὴν πολιτείαν, ὅεν δηλοῦται ὅτι τὸ 591. ἔτος οἱ ἐχθροὶ οὗτοι δὲν κατεῖχον τῆς Ῥωμαϊκῆς χώρας ἄλλο μέρος παρὰ τὴν Θρᾴκην.
Το 592 ἔτος οἱ Ἄβαρες δὲν ἐπολέμησαν παντάπασι μὲ τοὺς Ῥωμαίους, ὁ βασιλεὺς ἔπεμψε περὶ τὴν ἄνοιξιν τὸν Πρίσκον μὲ ὅλας τὰς δυνάμεις εἰς τὸν Δούναβιν διὰ νὰ ἐμποδίσῃ νέας εἰςβολὰς τῶν Σλάβων εἰς τὴν Θρᾴκην (ὅπως τὰ τῶν Σκλαβηνῶν γένη διανήξασθαι τὸν ποταμὸν κωλυόμενα, ἀφοβίαν ἄκοντα τῇ Θρᾴκῃ παράσχοιντο· Σιμοκάτ. (σελ. 151). καὶ μόλον ὅτι ὁ Χαγᾶνος, μαθὼν ὅτι ὁ Πρίσκος ἦλθεν εἰς τὴν Σιλιστρίαν (Δωρόστυλον), ἔπεμψε πρέσβεις πρὸς αὐτὸν παραπονούμενος διὰ τὴν ἔναρξιν ταύτην τοῦ πολέμου [49], ἔμεινεν ὅμως ἥσυχος, ἀκούσας, ὅτι ὁ στρατηγὸς ἀπεστάλη, ὄχι κατὰ τῶν Ἀβάρων, ἀλλὰ κατὰ τῶν Σλάβων τοὺς ὁποίους δὲν ἀπέβλεπον αἱ μετὰ τῶν Ἀβάρων σπονδαί.
" Δωδεκάτῃ δὲ ἡμέρᾳ, λέγει ὁ Σιμοκάττης (σελ. 152) καὶ ναῦς ὁ στρατηγὸς συμπηξάμενος, τὸν ποταμὸν διενήξατο· ἀκηκοῶς τε τὸν Ἀργάδαστον ποιησάμενον τὰ τῶν Σκλαβηνῶν πλήθη, ἀπόδημα, ὅπως λίαν ἐπικυρήσειε, μεσούσης νυκτὸς τὴν ἔφοδος ἐμπορεύεται. . . . Οἱ μὲν οὖν Ῥωμαῖοι πλήθη Σκλαβηνῶν μαχαίρας ποιησάμενοι δεῖπνον, τὴν ἀμφὶ τὸν Ἀρδάγαστον διατέμνονται χώραν, ἐν ἔρσει τε ξύλων τοὺς ζωγρηθέντας ποιήσαντες, εἰς Βυζάντιον ἔπεμπον. . . Ὁ δὲ Πρίσκος ἐπὶ κατασκοπῇ προθέειν ἀνδράσιν ἐκέλευεν, ἡμέρᾳ δευτέρᾳ· καὶ οὐ διέγνω ἀνὰ τοὺς χώρους πολέμιον· οὐκ οὖν εἰς τὰ πρόσω τοῦ Ἡλιβακία ποταμοῦ ἐξ ἑωθινοῦ ποιεῖσθαι τὴν βάδισιν, τῷ Ἀλεξάνδρῳ προςτέταχεν· ὁ μὲν οὖν Ἀλέανδρος (εἷς τῶν ὑποστρατήγων) τὸν γείτονα διανηξάμενος ποταμὸν ἐντυγχάνει Σκλαβηνοῖς· οἱ δὲ βάρβαροι πρὸς τὰ πλησίον τενάγη, ἐπί τε τὴν ὕλην τὴν ἀποφυγὴν ἐποιοῦντο, οἱ δὲ Ῥωμαῖοι τούτους ἐνεχείρουν ἑλεῖν. . . Ὁ μὲν οὖν Ἀλέξανδρος ὁ ταξίαρχος περιστοιχίσας στοιχίσας τὸν χῶρον, παραδιδόναι τούτους ἐπειρᾶτο πυρ . . . τοίνυν Γήπαις ἀνήρ, πρὸς τοὺς Ῥωμαίους αὐτομολῶν, δακτυλοδεικτεῖ καὶ τὴν εἴςοδον. Οἱ μὲν οὖν Ῥωμαῖοι, τῶν εἰςόδων γενόμενοι κύριοι, κρατοῦσι τῶν βαρβάρων. . . Γίνεται γοῦν πρὸς τὸν στρατηγὸν ο Γήπαις ἐκεῖνος καὶ διέξεισι Πρίσκῳ τὰ τῶν βαρβάρων διανοήματα, εἰσηγεῖτό τε ἐπιστῆναι τῷ βαρβάρῳ τὸν Πρίσκον. . . καὶ οὖν ὁ Γήπαις πρὸς Μουσώκιον (ἀρχηγὸν τῶν βαρβάρων) γίνεται, αἰτεῖ τε μονοξύλων πλήθη ἀπὸ τούτου ἑλεῖν, ὅπως τοὺς ἠτυχηκότας περὶ τὸν Ἀρδάγαστον περαιώσηται. . . . Ἑκατὸν τοίνυν πρὸς τοῖς πεντήκοντα ἀκατίοις λαβὼν καὶ προςκώπους τριάκοντα, εἰς τὸ ἀντίπεραν τοῦ ποταμοῦ (Πασπιρίου) παραγίνεται. . . καὶ ἠξίου ἑκατὸν ὁπλίτας ἀποίσεσθαι, ὅπως στόματι μαχαίρας τοὺς πρὸς τῇ ὄχθῃ βαρβάρους ὀλέσειε· τοίνυν ὁ στρατηγὸς ἄνδρας διακοσίους συμφράξας, τῷ ταξιάρχῳ δίδωσιν Ἀλεξάνδρῳ. . . Ὁ δὲ Ἀλέξανδρος ἐπιστὰς τοῖς βαρβάροις ὕπνον καὶ ζωῆς τὴν ζημίαν παρείχετο. Ἐπεὶ δὲ τῶν ἀκατίων γέγονεν ἐγκρατής, πρὸς τὸν στρατηγὸν ἀγγέλους ἐξέπεμπεν τῆς ἐπιβολῆς τὰς ὁρμὰς ἐπιτείνων· ὁ δὲ Πρίσκος τριςχιλίους ἀράμενος καὶ διανείμας εἰς τὰ ἀκάτια, τὸν Πασπίριον ποταμὸν διενήξατο· καὶ δῆτα μεσούσης τῆς νυκτὸς τῇ ἐφόδῳ παρεῖχον τὴν ἔναρξιν· ὁ μὲν οὖν βάρβαρος κάτοικος ὢν τῇ μέθῃ, διέφθαρτο· οἱ δὲ Ῥωμαῖοι κατεπαννυχίζοντο ἐν τοῖς αἵμασιν· ἡμέρας δὲ λαμπούσης ἐλάμβανεν ὁ φόνος ἀπὸ τοῦ στρατηγοῦ τὴν ἀνάπαυλαν." [50]
Τοιαῦτα τὰ πολεμικὰ γεγονότα τοῦ 592 ἔτους. Μακρὰν τοῦ νὰ βλέπωμεν τοὺς Σλάβους εἰς τὴν Πελοπόννησον ἤδη ἀφιχθέντας, καὶ τοὺς Βυζαντινοὺς ἀπολέσαντας τὴν τοσοῦτον ἀπὸ τοῦ θεάτρου τοῦ πολέμου ἀπέχουσαν ἐπαρχίαν ταύτην τοῦ κράτους, μανθάνομεν ἀπεναντίας ὅτι οἱ Βυζαντινοὶ διαβάντες τὸν Ἴστρον κατετρόπωσαν τοὺς Σλάβους τρὶς εἰς αὐτὰς τὰς ἐστίας των. Τὸ 592 τοῦτο ἔτος εἶναι καὶ τὸ τελευταῖον τῆς κρισίμου ἐποχῆς ἐντὸς τῆς ὁποίας κατὰ τὸν Φαλλμεραϋέρον, ἡ Πελοπόνησος κατεκτήθη ὑπὸ τῶν Ἀβάρων καὶ τῶν Σλάβων. Διεξελθόντες ἄχρι τοῦδε λεπτομερῶς τὰς περὶ τοῦ ζητήματος τούτου ἱστορικὰς μαρτυρίας, ἀνακεφαλαιώνομεν ἤδη τὰ διὰ μακρῶν ῥηθέντα. Ὁ Φαλλμεραϋέρος, ἐρειδόμενος εἰς μαρτυρίαν τοῦ περὶ τὸ τέλος τοῦ ἑνδεκάτου αἰῶνος ζήσαντος Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Νικολάου, θεωρεῖ ἀναμφισβήτητον ὅτι ἡ Πελοπόννησος κατεκτήθη μεταξὺ τῶν ἐτῶν 584-593 καὶ ἰδίως τὸ 589. καὶ ὁ Ζιγκεϊζένος νομίζει ἀπαραίτητον νὰ δώσωμεν πίστιν εἰς τὴν μαρτυρίαν ταύτην τοὐλάχιστον ὡς πρὸς τὰ οὐσιωδέστερα αὐτῆς μέρη, διότι στερούμεθα εἰδήσεων δυναμένων νὰ τὴν ἀναιρέσωσιν.
Ὁ δὲ Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, ζήσας περὶ τὰ τέλη τῆς ἕκτης καὶ τὰς ἀρχὰς τῆς εβδόμης ἑκατονταετηρίδος καὶ λεπτομερέστατα πειργράψας τὸν μετὰ τῶν Ῥωμαίων πόλεμον τῶν Ἀβάρων καὶ τῶν Σλάβων, βεβαιοῖ ὅτι καθ᾿ ὅλα ἐκεῖνα τὰ ἔτη 584-593 οἱ Ἄβαρες καὶ οἱ Σλάβοι δὲν προέβησαν πώποτε πέραν τῆς Θρᾴκης καὶ ὅτι περὶ τὰ τέλη τῆς ἐποχῆς ταύτης οἱ μὲν Ἄβαρες ἠρέμουν πέραν τοῦ Ἴστρου, οἱ δὲ Σλάβοι ἐνικῶντο ἐν τῇ ἰδίᾳ αὐτῶν χώρᾳ. Ταῦτα ἐπιμαρτύρει καὶ Θεοφάνης ὁ ὁμολογητής, ὁ γράψας περὶ τὰς ἀρχὰς τῆς ἑννάτης ἑκατονταετηρίδος.
Τί ἄρα πράττουσιν ἄλλο οἱ τελευταῖοι οὗτοι συγγραφεῖς παρὰ ν᾿ ἀναιρσι ῥιζηδὸν τοὺς λόγους τοῦΠατριάρχου; Τὸ μόνον ζήτημα εἶναι ἤδη, τίς πρέπει νὰ θεωρηθῇ μᾶλλον ἀξιόπιστος, ἐκεῖνος ἢ αὐτοί. Ἀλλ᾿ αὐτοὶ μὲν ἦσαν ἤτοι αὐτόπται μάρτυρες τῶν ὁποίων περιέγραφαν πραγμάτων ἢ γείτονες αὐτῶν· ὁ δὲ πέντε ὅλας ἑκατονταετηρίδας μεταγενέστερος· αὐτοὶ μὲν ἔγραφαν ἱστορίαν ἐξ ἐπιστάσεως, μελετῶντες καὶ ἐξελέγχοντες τὸ ἀντικείμενον αὐτῶν, ὁ δὲ ὁμιλῶν ἐν παρόδῳ δὲν παρέχει οὐδεμίαν τοιαύτην ἐγγύησιν. Αὐτοὶ μὲν δὲν ἀπεδείχθησαν παρασπονδοῦντες τὴν ἀλήθειαν κατ᾿ οὐδέν, μηδὲ συμφέρον εἶχον κἀνὲν εἰς τοῦτο, ὁ δὲ, εἴδομεν ἤδη καὶ θέλομεν ἔτι ἰδεῖ ὅτι ἐλέγχεται μὴ ἀκριβολογῶν ες πολλὰ καὶ ἔχων σσυμφέρον εἰς τοῦτο κατάδηλον. Προκειμένου λοιπὸν νὰ ἐκλέξωμεν μεταξὺ τοῦ ἐγγυτάτου εἰς τὰ πράγματα καὶ τοῦ μεταγενεστέρου, μεταξὺ τῆς εὐσυνειδήτου συγγραφῆς καὶ τῶν κατὰ περίστασιν λεχθέντων ὀλίγων λόγων· μεταξὺ τοῦ οὐδέποτε ψευσθέντος καὶ τοῦ καθόλα λανθανομένου, δὲν θέλομεν διστάσει πολὺ ποῦ νὰ δώσωμεν τὴν ψῆφόν μας. Καὶ ἂν εἴχομεν εἰςέτι ἀμφιβολίαν τινὰ περὶ τούτου, τὰ ἐφεξῆς αἴρουσιν αὐτὴν ἐκ μέσου ἐντελῶς.
Ὁ Πατριάρχης βεβαιοῖ, τρίτον, ὅτι ἡ Πελοπόννησος κατεσχέθη ὑπὸ τῶν βορείων φυλῶν καὶ ἀπεκόπη τῆς Ῥωμαϊκῆς ἀρχῆς εἰς τρόπον ὥςτε Ῥωμαῖος ἀνὴρ μηδὲ πόδα ὅλως δὲν ἠδυνήθη νὰ βάλῃ εἰς αὐτὴν καθ᾿ ὅλον τὸ διάστημα τῆς κατακτήσεως μέχρι τῆς μάχης τῶν Πατρῶν.
Πρὸ πάντων ἠδυνάμην νὰ πολεμήσω τὴν τολμηρὰν ταύτην ἀξίωσιν διὰ τῶν ἀμέσως ἑπομένων λόγων αὐτοῦ τοῦ Πατριάρχου προςεπιφέροντος ὅτι διὰ τῆς ἐνώπιον τῶν Πατρῶν ἥττης των οἱ μὲν ἐχθροὶ οὗτοι ἠφανίσθησαν, ἡ δὲ χώρα ἅπασα ἐπανῆλθεν εἰς τὰ Ῥωμαϊκὰ σκἠπτρα. Τῳόντι ἂν τὸ τελευταῖον τοῦτο εἴχετο ἀληθείας, ἤθελεν εἶσθαι δύςκολον νὰ παραδεχθῶμεν ὅτι ἐδέσποζαν ὅλης τῆς Πελοποννήσου ἐχθροὶ οἵτινες, ἅπαξ εἰς μίαν γωνίαν αὐτῆς νικηθέντες, ἀπώλεσαν ὁλόκληρον τὸ ἐπὶ τῆς χερσονήσου κράτος των καὶ, κατὰ τὴν ἔκφρασιν τοῦ Πατριάρχου, ἠφανίσθησαν. Ἀλλ᾿ ἐπειδὴ ἐξ ἀρχῆς μὲν εἶπον, κατωτέρω δὲ θέλω προςπαθήσει νὰ ἀποδείξω, ὅτι καὶ ὁ ἔσχατος οὗτος ἰσχυρισμὸς εἶναι ἐσφαλμένος, δὲν ἀντιθέτω ἤδη ἀπάτην εἰς ἀπάτην καὶ ζητῶ μαρτυρίας ἀκριβεστέρας πρὸς ἀνασκευὴν τῆς προκειμένης βεβαιώσεως. «Τούτῳ τῷ ἔτει, λέγει ὁ Θεοφάνης, [51] εἰρηνεύσασα Εἰρήνη μετὰ τῶν Ἀράβων καὶ ἄδειαν εὑροῦσα, ἀποστέλλει Σταυράκιον τὸν Πατρίκιον καὶ Λογοθέτην τοῦ ὀξέου δρόμου [52] μετὰ δυνάμεως πολλῆς κατὰ τῶν Σκλαβίνων ἐθνῶν· καὶ κατελθὼν ἐπὶ Θεσσαλονίκην καὶ Ἑλλάδα ὑπέταξε πάντας καὶ ὑποφόρους ἐποίησε τῇ βασιλείᾳ. Εἰςῆλθε δὲ καὶ ἐν Πελοποννήσῳ καὶ πολλὴν αἰχμαλωσίαν καὶ λάφυρα ἤγαγε τῇ τῶν Ῥωμαίων βασιλείᾳ.»
Τοῦτο ἐγένετο τῷ 783 ἔτει ἀπὸ Χ., δηλαδὴ ἐντὸς τῆς ἐποχῆς καθ᾿ ἣν, ἐὰν ἔπρεπε νὰ δώσωμεν πίστιν εἰς τοὺς λόγους τοῦ Πατριάρχου, Ρὡμαῖος ἀνὴρ δὲν ἠδυνήθη νὰ πατήσῃ εἰς τὴν Πελοπόννησον. Ἀπὸ τὴν διήγησιν τοῦ Θεοφάνους βλέπομεν ὅτι ὄχι μόνον Ῥωμαῖος ἀνήρ, ἀλλὰ Ῥωμαίων στρατὸς εἰσῆλθεν εἰς τὴν Πελοπόννησον ἐντὸς τῆς ἐποχῆς ταύτης, ὑπὲρ τὰ εἴκοσιν ἔτη πρὸ τῆς μάχης τῶν Πατρῶν, καθυποτάξας καὶ ὑποφόρους ποιήσας τῇ βασιλείᾳ πάσας τὰς Σλαβικὰς φυλάς.
Οἱ δύο Γερμανοὶ ἱστοριογράφοι, τοὺς ὁποίους πολλάκις ἤδη ἀνεφέραμεν, δὲν παρέτρεξαν τὴν μαρτυρίαν ταύτην τοῦ Θεοφάνους· ἀπεναντίας ἀμφότεροι μνημονεύουσιν αὐτῆς ἐν πλάτει [53], ἀλλ᾿ οὐδέτερος ἠθέλησε νὰ παρατηρήσῃ τὴν οὐσιώδη ἀντίφασίν της πρὸς τοὺς λόγους τοῦ Πατριάρχου. Ὁ δὲ Φαλλμεραϋέρος εὗρεν εὔλογον καὶ νὰ καρυκεύσῃ τὸ κείμενον τοῦ Θεοφάνους μὲ τόσον ἀνύπαρκτα πράγματα ὥστε δὲν ἐνόμισα ἀπὸ σκοποῦ νὰ θέσω αὐτὰ ὑπόψιν τοῦ ἀναγνώστου διὰ νὰ κρίνῃ ὁποίας πίστεως εἶναι ἄξιος συγγραφεὺς περὶ ἐλαχίστου ποιούμενος ὄχι μόνον τῆς ἐπιστημονικῆς ἀκριβείας, ἀλλὰ τοῦ κοινοῦ πρὸς τὴν ἀλήθειαν χρέους παντὸς τιμίου ἀνθρώπου.
Πρὸ πάντων ἰδοὺ πῶς μεταφράζει ὁ συγγραφεὺς οὗτος τὸ ἀνωτέρω κείμενον τοῦ Θεοφάνους.
" Staurakius wurde mit einer grossen Armee gegen die Slavinischen Völker geschickt, drang in Thessalien und in Hellas ein, unterjochte sie alle und machte sie der Kaiserin zinsbar: er that auch einen Einfall in dea Peloponnes und führte viele Gefangene und grosse Beute fort."
Τὴν ἀντικατάστασιν τῆς Θεσσαλίας ἀντὶ τῆς Θεσσαλονίκης, τὴν παρεδέχεται ἐν τῷ προκειμένῳ χωρίῳ καὶ ὁ σοφὸς τῆς Θεσσαλονίκης ἱστοριογράφος Τάφελ, εἰς τοῦ ὁποίου τὴν γνώμην δὲν εὑρίσκω ὡς λάθος τὴν ἄλλως τε ἀδιάφορον μεταβολὴν τῆς βασιλείας τοῦ Θεοφάνους εἰς βασιλίδα διότι ὁ συγγραφεὺς εἶχε, φαίνεται, ὑπόψιν καὶ τὸ περὶ τῆς ἐκστρατείας ταύτης κείμενον τοῦ Κεδρηνοῦ (τόμ. 2. σελ. 470) ὅςτις λέγει ὅτι κατελθὼν ὁ Σταυράκιος ἐποίησε πάντας ὑποφόρους τῆς βασιλίδος· ἐλθὼν δὲ ἐν ελοποννήσῳ ἤγαγε πολλὴν αἰχμαλωσίαν τῇ βασιλίδι. Ἀλλὰ δὲν δύναμαι νὰ μὴ ἐπιστήσω τὴν προςοχὴν εἰς δύο οὐσιώδεις παρεκτροπὰς τῆς μεταφράσεως τοῦ Φαλλμεραϋέρου. Κατὰ τὴν μετάφρασιν ταύτην, ὁ Σταυράκιος εἰςέβαλεν εἰς τὴν Ἑλλάδα καὶ ἐπέπεσεν εἰς τὴν Πελοπόννησον [55] ἐνῷ ὁ καλὸς Θεοφάνης λέγει ἁπλούστατα ὅτι ὁ Πατρίκιος κατῆλθεν [56] ἐπὶ Θεσσαλονίκην καὶ Ἑλλάδα, εἰςῆλθε δὲ καὶ ἐν Πελοποννήσῳ. Ὁ Γερμανὸς ἱστοριογράφος παρεμόρφωσε προδήλως τὴν κάθοδον καὶ εἴς ὀδον εἰς ἀναβολὴν καὶ ἐφόρμησιν, διὰ νὰ νὰ στηρίξῃ εἰς τὸν νοῦν τοῦ ἀναγνώστου τὴν ἐσφαλμένην ἰδέαν ὅτι ἡ Ἑλλὰς καὶ ἡ Πελοπόννησος κατείχοντο ὑπὸ τῶν Σλαβικῶν ἐθνῶν εἰς τοιοῦτον βαθμὸν ὥςτε βυζαντινὸς στρατὸς δὲν ἠδύνατο νὰ εἰςέλθῃ εἰς τὰς ἐπαρχίας ταύτας ἄνευ βίας καὶ ἐφόδου.· Ἀλλὰ τοῦτο δὲν ἀρκεῖ· ὁ συγγραφεύς μας ψέξας τὸν Θεοφάνην διότι δὲν ἐποίκιλε τὴν διήγησίν του μὲ πράγματα ἐξ ὧν πολλὰ εἰς μόνην τὴν φαντασίαν του ὑπάρχουσιν, ὠς λ.χ. διότι ἀπεσιώπησε πόσας μάχας ἔδωκεν ὁ Πατρίκιος καὶ πόσους ἡγεμόνας Σλάβους ἐνίκησε, ὑπέταξε καὶ ἀπήγαγεν εἰς τὸ Βυζάντιον, νομίζει ἀναγκαῖον ν᾿ ἀναπληρώσῃ αὐτὸς κατὰ τὸ δυνατὸν τὴν ἔλλειψιν ταύτην τοῦ Θεοφάνους καὶ προςεπιφέρει ὅτι, κατὰ τὸν αὐτόπτην τοῦτον τῶν γεγονότων, ὁ προῤῥηθεὶς Σταυράκιος, τελέσας έοινίκια, τὸν Ἰανουάριον τοῦ ἑπομένου ἔτους εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἐξέθεσεν εἰς τὴν θέαν τοῦ κοινοῦ τοὺς αἰχμαλωτισθέντας εἰς τὸν Μωρέαν Σλάβους ἡγεμόνας. Ὁ δυςστυχὴς Θεοφάνης δὲν ἀναφέρει παντάπασιν αἰχμαλώτους εἰς τὴν περίςτασιν ταύτην, καὶ ἔτι ὀλιγώτερον αἰχμαλώτους ἡγεμόνας τοῦ Μωρέως. Ἰδοὺ ὁλόκληρον τὸ περὶ τοῦ ἔτους 784 κείμενόν του. "Τούτῳ τῷ ἔτει μηνὶ Ἰανουαρίῳ ζ´. κατέλαβεν Σταυράκιος ὁ προῤῥηθεὶς ἐκ τῶν Σκλαβίνων καὶ ἐθριάμβευσε τὰ ἐπινίκια ἐπὶ ἱπποδομίας· τῷ δὲ Μαΐῳ, μηνὶ τῆς αὐτῆς ζ´. Ἰνδικτ. ἐξῆλθεν ἡ βασίλισσα Εἰρήνη σὺν τῷ υἱῷ αὐτῆς καὶ δυνάμεως πολλῆς ἐπὶ τὴν Θρᾴκην, ἐπιφερομένη ὄργανα μουσικά, καὶ ἀπῆλθεν ἕως Βεῤῥοίας· [57] καὶ ταύτην οἰκοδομηθῆναι κελεύσασα, ἐπωνόμασεν αὐτὴν Εἰρηνούπολιν· κατῆλθε δὲ ἕως Φιλιππουπόλεως· μετὰ πάσης ἀπαθείας, καὶ ὑπέστρεψεν ἐν εἰρήνῃ, κτίσασα καὶ τὴν Ἀγχίαλον." Οὐδ᾿ ἐπρόςθεσα, οὐδ᾿ ἀφῄρεσα λέξιν καὶ ἑπομένως ἐρωτῶ· Ἐδόθη ποτὲ αὐθαδεστέρα παραποίησις τῶν ἱστορικῶν μνημείων; [58] Ἀλλ᾿ ἐπανέρχομαι εἰς τὴν ἀνασκευὴν τῶν λόγων τοῦ Πατριάρχου Νικολάου. Ἴδομεν ἤδη ὅτι ὁ Θεοφάνης ὅςτις ἦτο τὦ ὄντι αὐτόπτης τῆς τελευταίας ταύτης ἐποχῆς τῆς ἱστορίας του, ἐπάγει ῥήγμα δεινὸν εἰς τὴν μαρτυρίαν τοῦ μεταγενεστέρου Πατριάρχου. Ἔχομεν ὅμως καὶ ἄλλας ἐπίσης σαφεῖς καταμαρτυρίας.
Ἐν τῷ μθ´ κεφαλαίῳ τῆς συγγραφῆς Κωνσταντίνου τοῦ Πορφυρογεννήτου πρὸς τὸ ἴδιον αὑτοῦ υἱὸν Ῥωμανόν, ἀναγινώσκομεν τὰ ἑξῆς. «Ὁ ζητῶν ὅπως τῇ τῶν Πατρῶν ἐκκλησίᾳ οἱ Σκλάβοι δουλεύειν καὶ ὑποκεῖσθαι ἐτάχθησαν, ἐκ τῆς παρούσης μανθανέτω γραφῆς. Νικηφόρος τὰ τῶν ῥωμαίων σκῆπτρα ἐκράτει, καὶ οὗτοι ἐν τῷ θέματι ὄντες Πελοποννήσου, ἀπόστασιν ἐννοήσαντες, πρῶτον μὲν τὰς τῶν γειτόνων οἰκίας τῶν Γραικῶν ἐξεπόρθουν, καὶ εἰς ἁρπαγὴν ἐτίθεντο. Ἔπειτα δὲ καὶ κατὰ τῶν οἰκητόρων τῆς τῶν Πατρῶν ὁρμήσαντες πόλεως τὰ πρὸ τοῦ τείχους πεδία κατεστρέφοντο καὶ ταύτην ἐπολιόρκουν... Ἐπεὶ οὖν ὁ τηνικαῦτα στρατηγὸς ὑπῆρχε πρὸς τὴν ἄκραν τοῦ θέματος ἐν κάστρῳ Κορίνθου καὶ προςδοκία ἦν τοῦ παραγενέσθαι αὐτὸν καὶ καταπολεμῆσαι τὸ ἔθνος τῶν Σκλαβινῶν κλπ. κλπ.»
Τὸ χωρίο τοῦτο εἶναι δι᾿ ἡμᾶς πολύτιμον, διότι πᾶσα λέξις, οὕτως εἰπεῖν, αὐτοῦ, ἀναιρεῖ τὴν βεβαίωσιν τοῦ Πατριάρχου Νικολάου. Ὁ ἀναγνώστης ἐννόησεν ἀναμφιβόλως ὅτι πρόκειται ἐν τῷ χωρίῳ τούτῳ περὶ αὐτῆς ἐκείνης τῆς ἐποχῆς καὶ μάχης περὶ ἧς ὁμιλεῖ καὶ ὁ Πατριάρχης. Ἀλλὰ πόσον διάφορον παρουσιάζει ὁ συγγραφεὺς τῆς δεκάτης ἑκατονταετηρίδος τὴν θέσιν τῶν ἐν Πελοποννήσῳ Σλάβων!
Οἱ Σλάβοι, λέγει ὁ τελευταῖος οὗτος, ἐν τῷ θέματι ὄντες Πελοποννήσου, ἀπόστασιν ἐννοήσαντες κλπ. καὶ ἂν τὸ "ἐν τῷ θέματι ὄντες Πελοποννήσου" δὲν ἤρκει μόνον νὰ ὑποδείξῃ ὅτι οἱ Σλάβοι διατελοῦντες ἁπλῶς ἐν τῇ χώρᾳ ταύτῃ δὲν ἐδέσποζαν αὐτῆς, τὸ "ἀπόστασιν ἐννοήσαντες" καταστρέφει ἐντελῶς τὴν ἰδέαν τῆς κυριαρχίας. " Ἀπόστασιν ἐννοήσαντες" δὲν θέλει νὰ εἴπῃ ἄλλο [59] παρὰ ὅτι διενοήθησαν νὰ ἀποστατήσωσιν. Ἀλλὰ τίς ἀποστατεῖ; ὁ κυριάρχης; ὄχι βέβαια· ἀποστατεῖ ὁ ὑποφόρος, ὁ ὑπήκοος. Ἄρα, διὰ νὰ βάλωσι κατὰ νοῦν οἱ Σλάβοι ἀποστασίαν, πρέπει νὰ ἦσαν ὑπόφοροι, ὑπήκοοι καὶ ὄχι κυριάρχαι, κατὰ τοὺς λόγους τοῦ πατριάρχου.
Οἱ Σλάβοι, ἐξακολουθεῖ ὁ Πορφυρογέννητος, πρῶτον μὲν ἐπόρθησαν τὰς τῶν γειτόνων οἰκίας τῶν Γραικῶν· ἄρα καὶ εἰς τὸ τέλος τῆς ἐπὶ διακόσια δέκα ὀκτὼ ἔτη ὑποτιθεμένης κατακτήσεως τῶν Σλάβων, οἵτινες, κατὰ τὸν Φαλλμεραϋέρον, ἀπὸ τὰς ἀρχὰς τῆς κατακτήσεως ταύτης (ἀπὸ τῆς βασιλείας τοῦ Φωκᾶ) εἶχον ἤδη ἐξοντώσει ὁλωςδιόλου τὴν ἀρχαίαν φυλήν, (σ. 194), ἐσώζοντο ἀκόμη ἐν τῇ χερσονήσῳ Γραικοί τινες, οἱ ὁποῖοι μάλιστα ἔτυχε νὰ ᾖναι τόσοι τὸν ἀριθμὸν ὥςτε καὶ νὰ κατατροπώσωσιν ἐπὶ τέλους τοὺς ἀποστατήσαντας Σλάβους.
Τελευταῖον ὁ Πορφυρογέννητος λέγει ὅτι οἱ Σλάβοι ὥρμησαν κατὰ τῶν οἰκητόρων τῆς πόλεως τῶν Πατρῶν καὶ ὅτι ὁ τηνικαῦτα στρατηγὸς διετέλει ἐν τῇ ἄκρᾳ τοῦ θέματος, εἰς τὸ κάςρον τῆς Κορίνθου. Ἄρα, αἱ Πάτραι τοὐλάχιστον καὶ ἡ Κόρινθος δὲν εἶχον κυριευθῆ ὑπὸ Σλάβων, καὶ οἱ Ῥωμαῖοι ἠδύναντο νὰ εἰςέρχωνται εἰς τὰς πόλεις ταύτας ἐλευθέρως, ὅπερ ἀντιφάσκει εἰς τὴν καταπληκτικὴν ῥῆσιν τοῦ Πατριάρχου, " ὡς μηδὲ πόδα βαλεῖν ὅλως δύνασθαι ἐν αὐτῇ (τῇ Πελοποννήσῳ) Ῥωμαῖον ἄνδρα. " Ἐκτὸς δὲ τούτου, βλέπομεν εἰς Κόρινθον καὶ στρατηγὸν τοῦ θέματος ἐμφαίνοντα ἀρκετὰ ὅτι ἡ Πελοπόννησος ὅλη δὲν εἶχεν ἀποκοπῆ τῆς Ῥωμαϊκῆς ἀρχῆς, ὡς λέγει ὁ Πατριάρχης Νικόλαος.
Ἄχρι τοῦδε ἠναγκάσθημεν νὰ ἀνατρέξωμεν εἰς τοὺς συγγραφεῖς τῆς ἕκτης, τῆς ἐννάτης καὶ τῆς δεκάτης ἑκατονταετρίδος διὰ νὰ ἀποδείξωμεν λανθασμένην τὴν μεταγενεστέραν μαρτυρίαν ἐφ᾿ ἧς ἐποικοδομεῖὁ Φαλλμεραϋέρος τὸ σύστημά του. Ἤδη θέλομεν ἐπικαλεσθῆ καὶ αὐτοῦ τοῦ ἀντιπάλου μας τὴν ἐπικουρίαν διὰ νὰ καταπολεμήσωμεν ἔτι δεινότερον τοὺς λόγους τοῦ Πατριάρχου.
Ἰδοὺ πῶς ἀναιρεῖ τοὺς λόγους τούτους αὐτὸς ὁ Φαλλμεραϋέρος ἐν σελίδι 187 τοῦ πρώτου αὐτοῦ τόμου: «Καθὼς εἰς τὴν Βοιωτίαν, εἰς τὴν Λοκρίδα, εἰς τὴν Θεσσαλίαν, εἰς τὴν Μακεδονίαν, εἰς τὴν Ἀκαρνανίαν καὶ εἰς τὴν Δαλματίαν, οὕτω καὶ εἰς τὴν Πελοπόννησον δὲν διέφυγαν κατὰ τὴν ἐποχὴν ταύτην τὴν μάχαιραν καὶ τὸ πῦρ τῶν Σλάβων εἰμὴ τὰ ὠχυρωμένα παράλια, ἰδίως τὰ τῆς ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς χερσονήσου καὶ τὰ εἰς τοὺς πρόποδας τοῦ Ταϋγέτου κείμενα καὶ ὑπὸ εἰδωλολατρῶν κατοικούμενα τμήματα. Διεσώθησαν δὲ πιθανώτατα ἡ Ἀκροκόρινθος μετὰ τῶν δύο λιμένων, Κεγχρεῶν καὶ Λεχαίου [60]· παρὰ τὴν εἴσοδον τοῦ κόλπου, τὸ φρούριον καὶ ἡ πόλις τῶν Πατρῶν· αἱ ἐν Μεσσηνίᾳ πόλεις τῆς Κορώνης καὶ Μεθώνης, ἡ πεδιὰς τοῦ Ἄργους μετὰ τῆς ὁμωνύμου πόλεως καὶ ἀκροπόλεως· τὸ Ναύπλιον μέ τινα περιτειχισμένα τμήματα τῆς παραλίας καὶ τῶν ὀρέων τῆς σημερινῆς ἐπαρχίας τοῦ Πραστοῦ· τελευταῖον, ἐπὶ τῆς δυτικῆς πλευρᾶς τοῦ Ταϋγέτου, τὸ φρούριον τοῦ Οἰτύλου μὲ τοὺς ἀποκρήμνους βράχους τῆς σημερινῆς περιοχῆς τῆς Μάνης πρὸς βοῤῥᾶν τοῦ Ταινάρου.»
Ὁ συγγραφεὺς οὗτος παραχωρεῖ λοιπὸν εἰς τοὺς Ῥωμαίους ἱκανὰ μέρη τῆς ὑπὸ τοῦ Πατριάρχου Νικολάου στεγανῶς κλεισθείσης εἰς αὐτοὺς Πελοποννήσου. Καὶ δὲν περιορίζεται εἰς ταῦτα μόνα. Ἀλλ᾿ ἐνῷ ἀνωτέρω εἶπεν ὅτι δὲν διέφυγον τὸν ἐξανδραποδισμὸν ἐν Μεσσηνίᾳ εἰμὴ αἱ πόλεις τῆς Μεθώνης καὶ τῆς Κορώνης, ἐν σελ. 260, προςθέτει εἰς αὐτὰς καὶ τὴν Ἀρκαδίαν (Κυπαρισσίαν)· ἐνῷ ἀνωτέρω δὲν θεωρεῖ διασωθέντα ἐν τῇ Ἀργολίδι εἰμὴ τὸ Ναύπλιον, τὸ Ἄργος καὶ τὴν πεδιάδα τοῦ Ἄργους, ἐν σελίδι 338 βεβαιοῖ ὅτι ὅλη η χερσόνησος ἡ τὸ πάλαι Ἀργολικὴ καλουμένη, μετὰ τῶν πόλεων Ἐπιδαύρου, Τροιζῆνος καὶ Ἑρμιόνης δὲν φέρουσιν οὐδὲν ἴχνος Σλαβισμοῦ· ἐνῷ ἀνωτέρω λέγει ὅτι δὲν διέφυγον τὴν καταστροφὴν τῶν Σλάβων εἰμὴ μέρη τινα τῆς παραλίας τοῦ Πραστοῦ, ἐν σελ. 277-278, προςθέτει ὅτι ὅλη ἡ ἀπὸ Βοιῶν μέχρι Πραστοῦ παραλία διέσωσε τοὺς ἀρχαίους αὐτῆς κατοίκους· ἐνῷ ἀνωτέρω περιορίζει τὸν διασωθέντα κατὰ τὴν μεσημβρινὴν παραλίαν ἑλληνισμὸν εἰς τὸ φρούριον τοῦ Οἰτύλου καὶ τοὺς ἀποκρήμνους βράχους τῆς σημερινῆς Μάνης [61], ἐν σ. 277 ἐκτείνει τὴν σωτήριον ταύτην γραμμὴν πρὸς δυσμὰς μὲν μέχρι τῆς σημερινῆς Καλαμάτας, πρὸς ἀνατολὰς δὲ ἕως τοῦ Ψαμαθοῦντος, καὶ τὰ Τρινάσου τείχη καὶ τῆς Ἀσωποῦ καὶ ἐν σελ. 260 καταριθμεῖ μεταξὺ τῶν Ἑλληνικῶν πόλεων καὶ τὴν Μονεμβασίαν [62]· τέλος ἐνῷ ἐβεβαίωσεν ἤδη, ὡς ἴδομεν ἐν σελ. 5 τῆς παρούσης πραγματείας ὅτι τὸ 589 ἔτος ἀπὸ Χ. ἡ Πελοπόννησος, ἐκτὸς ὀλιγίστων παραλίων κατεκτήθη ὑπὸ τῶν ἀρκτικῶν ἐθνῶν, ἐν σελ. 260 παραδέχεται ὡς διασωθέντα καὶ εἰς τὰ ὄρη τινὰ χωρία καί τινας κώμας. Τὸν σκανδαλίζει ἐπίσης καὶ ἡ Λακεδαίμων (σελ. 255-258) τὴν ὁποίαν οἱ Φράγκοι εὗρον κατὰ τὸν τριςκαιδέκατον αἰῶνα, φέρουσαν τὸ ἑλληνικώτατον τοῦτο ὄνομα, πόλιν μεγάλην καὶ καλῶς ὠχυρωμένην [63]. Ἀπορεῖ πῶς ἦτο δυνατὸν νὰ διασωθῇ ἡ ἀρχαία αὕτη πόλις ἀπὸ τὴν Σλαβικὴν κατάκτησιν, καὶ, ἀφοῦ διὰ τριῶν σελίδων ἀγωνίζεται νὰ ἐνσπείρη περὶ τούτου ἀμφιβολίας εἰς τὸν νοῦν τοῦ ἀναγνώστου, ἀναγκάζεται ἐπὶ τέλους νὰ ὁμολογήσῃ ὅτι διέσωσε καὶ ἡ μεσόγειος αὕτη πόλις λείψανά τινα τῶν ἀρχαίων κατοίκων εἰς τὸ διάστημα τῆς ἐπὶ διακόσια ἔτη Σλαβικῆς κατακτήσεως.
Ἡ δυστυχὴς μαρτυρία τοῦ Πατριάρχου καταντᾷ, ὡς βλέπετε, ἀγνώριστος ἀπὸ τὰς ἀλλεπαλλήλους παραμορφώσεις τοῦ ἑρμηνευτοῦ της αὐτοῦ, ὅστις, ἀφ᾿ ἑνὸς παρασυρόμενος ἀπὸ τὸ ἐσφαλμένον σύστημά του ἐξώγκωσε καὶ αὐτὴν αὐτῆς τὴν ὑπερβολὴν εἰπὼν ὅτι οἱ Σλάβοι κατέςρεψαν τὴν ἀρχαίαν φυλὴν εἰς τὰ μέρη τὰ ὁποῖα κατέκτησαν, ἐνῷ ὁ Πατριάρχης δὲν λέγει τοῦτο παντάπασιν, καὶ ἀφ᾿ ἑτέρου κύπτων εἰς τὴν πιθανότητα τῶν πραγμάτων τὸν αὐχένα περιστέλλει πολὺ τὸ κατακτηθὲν ὑπ᾿ αὐτῶν μέρος τῆς Πελοποννήσου, ἐνῷ ἡ μαρτυρία λέγει, ὅτι κατεκτήθη ὅλη ἡ Πελοπόννησος. Καὶ ἡ μὲν ὁμολογία αὕτη τῆς ἀληθείας, ἀξιέπαινος. Ἀλλ᾿ ἡ ἀλήθεια ἐπικαθήσασα μικρὸν εἰς τὰ χείλη τοῦ συγγραφέως μας, ταχέως ἔφυγε πάλιν ἀπ᾿ αὐτῶν, διότι, θεὰ μνησίκακος, δὲν ἀπονέμει ὅλας τὰς χάριτάς της εἰς τοὺς περιφρονήσαντας αὐτὴν ἅπαξ.
Ὁ Φαλλμεραϋέρος περιέστειλε τοσοῦτον τὴν ἐπὶ τῆς Πελοποννήσου κυριαρχίαν τῶν Σλάβων ὁδηγούμενος πρὸ πάντων ἀπὸ τὸν Χρονογράφον τῆς Φραγκικῆς κατακτήσεως καὶ τοὺς μετέπειτα περιηγητὰς οἵτινες περιορίζουσι πολὺ τὰ ὑπὸ κατοίκων Σλαβικῆς καταγωγῆς οἰκούμενα χωρία. Δὲν ἀρνοῦμαι ὅτι ἡ εἰρημένη χρονογραφία καί τινες τῶν ἀρχαιοτέρων μάλιστα περιηγητῶν, εἶναι πηγαὶ ἀξιόλογοι τῆς τοπογραφίας τῆς χερσονήσου καὶ, ὡς ἐκ τούτου, βοηθήματα ἱστορικὰ οὐσιώδη. Εἰς τὸ βιβλίον γ´. τῆς παρούσης μελέτης, τὸ περὶ τῶν ἰχνῶν τὰ ὁποῖα ἀφῆκεν ἡ Σλαβικὴ ἐποίκησις πραγματευόμενον, ἐξετάζομεν ἐν πλάτει ἂν ὁ συγγραφεὺς ὠφελήθη εἰλικρινῶς ἀπὸ τὰ βοηθήματα ταῦτα καὶ ἂν πολλάκις δὲν τὰ παρεξήγησεν. Ἀλλὰ καὶ ἐνταῦθα δὲν δύναμαι νὰ ἀποσιωπήσω ὅτι ὁ Φαλλμεαϋέρος ἀποσκυβαλίζων πηγὴν ἀρχαιοτέραν πολὺ τῶν Χρονικῶν τοῦ Μωρέως καὶ τὴν ὁποίαν αὐτὸς θεωρεῖ σύγχρονον τῆς ἐποχῆς περὶ ἣν ἀσχολούμεθα, ἀδικεῖ μεγάλως τὴν ἐπιστήμην
Εἶναι ἄδηλον πότε ἀκριβῶς ἔζησεν Ἱεροκλὴς ὁ καὶ γραμματικὸς ἐπικαλούμενος, ὁ γράψας τὸν Συνέκδημον ἤτοι πίνακα τῶν ἐπαρχιῶν καὶ πόλεων ὅσαι διετέλουν ὑπὸ τὸν Βασιλέα τῶν Ῥωμαίων τὸν ἐν Κωνσταντινουπόλει. Ὅτι ἐχρημάτισε προγενέστερος τοῦ Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου ἐξάγεται ἐκ τούτου ὅτι πολλάκις ὑπ᾿ αὐτοῦ μνημονεύεται. Ἀλλὰ μέχρι τίνος ἦτο προγενέστερος αὐτοῦ, περὶ τούτου οἱ κριτικοὶ διαφωνοῦσι τὰ μέγιστα. Ὁ Γίββων εἶχε θεωρήσει αὐτὸν σύγχρονον τοῦ Ἰουστινιανοῦ [64] καὶ τὴν γνώμην ταύτην παραδέχεται κατὰ μέγα μέρος ὁ Ζιγκεϊζένος [65]· ὁ Τάφελ τὸν νομίζει καὶ τοῦ Ἰουστινιανοῦ ἀρχαιότερον [66]· ὁ Φαλλμεραϋέρος ἀποφαίνεται γενικῶς ὅτι ἀνήκει εἰς τὴν μεταξὺ τοῦ ἕκτου αἰῶνος καὶ τοῦ δεκάτου ἐποχήν, [67] ὁ δὲ ἡμέτερος Ἑλληνομνήμων χαρακτηρίζει αὐτὸν ὡς συγγραφέα τῆς ἐννάτης ἑκατονταετηρίδος [68]· ἂν μὲ ἦτο ἐπιτετραμμένον νὰ ἐκφράσω καὶ ἐγὼ τὴν γνώμην μου ἐντὸς τόσον σοφῆς ἀλλὰ τόσον διῃρημένης ὁμηγύρεως, ἤθελα παρατηρήσει, ὅτι ὁ Ἱεροκλῆς, ἂν δὲν ἀνήκῃ εἰς τὴν ἐννάτην ἑκατονταετηρίδα, δὲν φαίνεται ὅμως οὐδὲ πολὺ ταύτης προγενέστερος, καθότι ὁ Περφυρογέννητος γράφων τὰ περὶ τῶν θεμάτων τῆς ἐποχῆς του, ἄλλοτε μὲν ἀντιγράφει αὐτὸν ἀκριβῶς, ἄλλοτε δὲ τὸν φέρει μάρτυρα εἰς τὸν ἀκριβῆ προςδιορισμὸν τῶν ὁρίων τῶν θεμάτων [69] καὶ εἶναι παντάπασιν ἀπίθανον ὅτι ἤθελε πράξει τοῦτο ἐὰν ὁ Ἱεροκλῆς εἶχε γράψει τὸν Συνέκδημόν του πρὸ 500 ἐτῶν, ἐντὸς τῶν ὁποίων συνέβησαν μέγισται μεταβολαὶ ἐντὸς τοῦ Ῥωμαϊκοῦ Κράτους. Ἀλλ᾿ ὅπως κ᾿ ἐὰν ἔχῃ τοῦτο, ἴδαμεν ὅτι καὶ ὁ Φαλλμεραϋέρος θεωρεῖ τὸν Ἱεροκλέα ὡς ἀνήκοντα εἰς τὴν μεταξὺ τοῦ ἕκτου καὶ τοῦ δεκάτου αἰῶνος ἐποχήν, εἰς τὴν ἐποχὴν τῆς Σλαβικῆς κατακτήσεως κατ᾿ αὐτόν. Τούτου δὲ ἅπαξ τεθέντος ; πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ μὴ θεωρηθῇ ὡς πηγὴ πολύτιμος συγγραφεὺς σύγχρονος τῆς Σλαβικῆς ἐποικήσεως;
Ἀλλ᾿ ὁ Φαλλμεραϋέρος τὸν κατηγορεῖ ὡς ἄκριτον καὶ λόγου ἀνάξιον, διότι μεταξὺ τῶν Πελοποννησιακῶν πόλεων τῆς ἐποχῆς του, ἀναφέρει καὶ τὰς Αἰγὰς, χωρίον ἔρημον ἤδη ἐπὶ Παυσανίου. "Εἶναι πρόδηλον, προςτίθησιν, ὅτι ὁ Ἱεροκλῆς, μιμούμενος κατὰ τοῦτο ὅλους τοὺς Βυζαντινοὺς μετεβίβασε τὸ ἀρχαῖον τῶν Αἰγῶν ὄνομα εἰς τὴν περὶ αὐτὰς ὑπὸ τῶν Σλάβων κτισθεῖσαν πόλιν τῆς Βοστίτσης." [70] Ἐπειδὴ, πρῶτον, εἶναι γνωστὸν ὅτι ἡ Βοστίτσα ἐκτίσθη περὶ τὸ ἀρχαῖον Αἴγιον καὶ ὄχι περὶ τὰς Αἰγὰς, ὁ συγγραφεὺς περιέπεσεν ἐνταῦθα εἰς τὸ μέγα λάθος τοῦ νὰ συγχύσῃ τὰς Αἰγὰς μὲ τὸ Αἴγιον· [71] Δεύτερον, δὲν εἶναι βέβαιον ὅτι ὁ Ἱεροκλῆς ἀναφέρει τὰς Αἰγὰς, διότι τινὰ χειρόγραφα φέρουσιν Αἴγιον καὶ ἂν αἱ Αἰγαὶ ἦσαν ἐπὶ Παυσανίου χωρίον Ἔρημον, εἰς τὸ Αἴγιον συνεκροτεῖτο ἐπὶ τῆς ἐποχῆς του ἀκόμη τὸ συνέδριον τῶν Ἀχαιῶν [72]. Ἀλλὰ καὶ Αἰγὰς ἐὰν ἀνέφερεν ὁ Ἱεροκλῆς μήπως ἦναι ἀπίθανον νὰ συνῳκίσθη αὖθις μετὰ τὸν Παυσανίαν τὸ ἐπὶ αὐτοῦ ἔρημον τοῦτο χωρίον; Μήπως τὸ αὐτὸ δὲν συνέβη εἰς πολλὰ ἄλλα μέρη καὶ ἰδίως εἰς τὸ Ἕλος καὶ τὸν λιμένα Τρινάσου, χωρία ἔρημα ἐπὶ Παυσανίου καὶ ἀνῳκισθέντα μετὰ ταῦτα; [73] Δὲν εἶναι λοιπὸν ὀβελιστέος ὁ Ἱεροκλῆς διὰ τοῦτο καὶ μόνον ὅτι ἐνδέχεται νὰ μνημονεύῃ πόλεως Αἰγῶν καὶ ἄλλο ἔγκλημα δὲν τῷ ἀποδίδεται. Ὁ Συνέκδημος εἰμπορεῖ νὰ θεωρηθῇ εὐλογώτερον ὡς μὴ πλήρης (ἢ μᾶλλον ὡς κολοβωθεὶς ὑπὸ τῶν ἀντιγραφέων), διότι δὲν μνημονεύει πόλεων τινῶν τῆς Πελοποννήσου αἵτινες ὑπῆρχον εἰς τὴν ἐποχήν του, κατ᾿ οἷον τῶν Πατρῶν καὶ τοῦ Ναυπλίου. Ὅτι ὅμως αἱ πόλεις ὅσας ἀναφέρει ἦσαν ἀληθῶς ἐπὶ τῶν χρόνων αὐτοῦ ἑλληνικαί, ἐξάγεται καὶ ἐκ τούτου ὅτι ἀρκεταὶ ἐξ αὐτῶν δὲν φέρουσιν εἰς τὸν Συνέκδημον ἀκριβῶς τὴν ἀρχαίαν ἐπωνυμίαν, ἀλλὰ ὀνομάζονται ὅπως πιθανώτατα εἶχον παραμορφωθῆ ἐπὶ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης· ἐὰν ἄλλως εἶχεν, ἐάν, δηλαδή, ὁ Ἱεροκλῆς ἤθελε νὰ δώσῃ εἰς πόλεις ἐκσλαβισθείσας, τὸ ἀρχαῖον ὄνομά των, ἤθελε βεβαίως ἀκριβολογήσει κατὰ τοῦτο ὡς πρὸς ὅλας καὶ ὄχι μόνον ὡ πρός τινας.
Ἰδοὺ ὁ κατάλογος τῶν Πελοποννησιακῶν πόλεων, κατὰ τὸν Ἱεροκλέα. [74]
Κόρινθος, ἡ ποτὲ Ἐφύρα, μητρόπολις πάσης Ἑλλάδος.
Νέα Σικυών,
Αἴγειρα.
Αἰγαὶ ἢ Αἴγιον,
Μεθώνη, (Μέθανα),
Τροιζένα, (Τροιζὴν),
Πιναύρα ἢ Πίλαυρα (Ἐπίδαυρος),
Ἱερὰ μιόνη (Ἑρμιόνη),
Ἄργος,
Τεγέα,
Θάρπουσα (Θάλπουσα),
Μαντίνεια,
Λακεδαίμων, μητρόπολις τῆς Λακωνικῆς, ἡ πρὶν
Σπάρτη.
Γερένθραι (Γερόνθραι),
Φαραὶ,
Ἀσώπολις (Ἀσωπὸς),
Ἀκρεαὶ (Ἀκριαὶ),
Φιάλαια (Φιγαλία),
Μεσσήνη,
Κορωνία (Κορώνη),
Ἀσίνη,
Μοθώνη (Μεθώνη),
Κυπαρισσία,
Ἦλις, μητρόπολις Ἠλείας.
Δὲν εἰμπορεῖ λοιπὸν ν᾿ ἀποδοθῇ εἰς τὸν Ἱεροκλέα τὸ ἔγκλημα ὅτι μετεβίβασεν εἰς πόλεις Σλαβικὰς τὰ ἀρχαῖα ἑλληνικὰ ὀνόματα, διότι ἡ Τροιζένα, ἡ Πιναύρα ἢ Πίλαυρα, ἡ Ἱερὰ μιόνη, ἡ Θάρπουσα, ἡ Ἀσώπολις, αἱ Ἀκρεαί, ἡ Φιάλια καὶ ἡ Κορωνία μαρτυροῦσιν ἀρκετὰ ὅτι ἀπένειμεν εἰς τὰς πόλεις ὄχι τὰ ἀρχαῖα, ἀλλὰ τὰ ὁποῖα ἐν τῇ ἐποχῇ αὐτοῦ ἔφερον ὀνόματα, τὰ ὑπὸ τοῦ χρόνου καὶ τῆς ἀμαθείας παραφθαρέντα κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἦττον, ἂν καὶ διαφυλάξαντα τὸν ἑλληνικὸν χαρακτῆρα καὶ τὴν ἑλληνικὴν καταγωγήν των. Ἑπομένως δὲν ὑπάρχει λόγος νὰ μὴ παραδεχθῶμεν τὴν ἐγγυτάτην εἰς τὴν ἐποχὴν περὶ ἧς πραγματευόμεθα ταύτην μαρτυρίαν καὶ νὰ μὴ συμπληρώσωμεν δι᾿ αὐτῆς τὰ διασωθέντα ἀπὸ τῆς ἐκσλαβίσεως μέρη τῆς Πελοποννήσου, προςθέτοντες εἰς ὅλα τὰ παράλια καὶ μεσογείους πόλεις ἱκανάς, τὴν Λακεδαίμονα, τὴν Μαντίνειαν, τὴν Τεγέαν, τὴν Θάλπουσαν, τὰς Φαρὰς καὶ τὴν Φιγαλίαν. [75] Ἀπὸ τὰ ἀνωτέρω ἐξάγεται ὅτι, παρὰ τὴν βεβαίωσιν τοῦ Πατριάρχου, 1ον οἱ ἔποικοι Σλάβοι ποτὲ δὲν ἐξετάθησαν μέχρι τῶν παραλίων τῆς Πελοποννήσου, οὐδὲ κατέσχον ὅλα αὐτῆς τὰ μεσόγεια· 2ον κατὰ τὴν ἐποχὴν τῆς μάχης τῶν Πατρῶν, διετέλουν αὐτοὶ ὡς ὑπόφοροι καὶ ὄχι ὡς κυρίαρχαι τῆς χώρας· 3ον πολὺ πρὸ τῆς εἰρημένης μάχης, στρατὸς Ῥωμαίων εἶχεν εἰςέλθεο εἰς τὴν Χερσόνησον καὶ σωφρονίσει τοὺς ἐξ αὐτῶν ἀτακτήσαντας.
Ἀλλ᾿ οὐδ᾿ οἱ τελευταῖοι λόγοι τοῦ Πατριάρχου Νικολάου εἶναι τῶν λοιπῶν ὅλων ἀληθέστεροι. " Ἐν μιᾷ δὲ ὥρᾳ, λέγει, τούτων μὲν (τῶν Σλάβων κατὰ τὴν γενομένην ἑρμηνείαν) ἀφανισθέντων ἐκ μόνης τῆς ἐπιφανείας τοῦ πρωτοκλήτου, τῆς δὲ χώρας ἁπάσης τοῖς Ῥωμαϊκοῖς σκήπτροις ἐπανελθούσης." Ἀλλ᾿ εἶναι βέβαιον ὅτι διὰ μόνης τῆς ἐν Πάτραις ἥττης, οἱ ἐν Πελοποννήσῳ Σλάβοι δὲ ἠφανίσθησαν, ὅτι εἰς τὴν μάχην ταύτην δὲν κατετροπώθησαν εἰμὴ οἱ περὶ τὰς Πάτρας ἀρκτῷοι οὗτοι ἔποικοι καὶ ὅτι διάφοροι τῆς χερσονήσου ἄλλοι Σλάβοι ἐπανέστησαν πολλάκις ἔκτοτε κατὰ τῆς Ῥωμαϊκῆς κυριαρχίας. Πρώτους τοῦ ἰσχυρισμοῦ τούτου μάρτυρας φέρω αὐτοὺς τοὺς δύο Γερμανοὺς ἱστοριογράφους τοὺς ἀποδόσαντας τοσαύτην βαρύτητα εἰς τοὺς λόγους τοῦ πατριάρχου. «Ἀπὸ τῆς προαναφερθείσης ἐκθέσεως Κωνσταντίνου τοῦ Πορφυρογεννήτου [76], λέγει ὁ Φαλλμεραϋέρος, ἐξάγεται ἀρκούντως ὅτι κατὰ τὸ ὀκτακοσιοστὸν ἕβδομον τοῦτο ἔτος, ἡ φλὸξ τοῦ πολέμου δὲν ἐβασάνισε μόνην τὴν πρὸ τοῦ τείχους τῶν Πατρῶν χώραν, ἀλλ᾿ ἐξετάθη, καθ᾿ ὅλην τὴν Χερσόνησον. Ὁ Πορφυρογέννητος δὲν λέγει ὅτι οἱ Σλάβοι προςέβαλον μόνον τὰς Πάτρας καὶ ἑπομένως ὅτι μόνοι οὁ περὶ τὰς Πάτρας ἑδρεύοντες ἀρχηγοὶ ἐπανέστησαν· ἀλλὰ λέγει ὅτι οἱ Σλάβοι ἐν τῷ θέματι ὄντες τῆς Πελοποννήσου ἐπανέστησαν καὶ ἐξεπόρθησαν καὶ διήρπασαν τὰς οἰκίας τῶν γειτόνων Γραικῶν. Σήμερον ὅτε ἀνιχνεύονται ἐπιμελῶς καὶ τὰ ἐλάχιστα περιστατικὰ παντὸς πράγματος φαίνεται βεβαίως πικρὸν νὰ μὴ ἔχωμεν εἰμὴ εὐτελεστάτας πληροφορίας περὶ συμβεβηκότος τοσοῦτον οὐσιώδους. Ἀλλὰ καὶ αὗται ἴσως δὲν ἤθελον ποτὲ περιέλθει εἰς γνῶσιν μας, ἐὰν οἱ εὐλαβεῖς πολῖται τῶν Πατρῶν ἀπέδιδον τὴν ἀπὸ τῶν βαρβάρων ἐλευθέρωσιν τῆς πατρίςδος των μᾶλλον εἰς τὴν τύχην καὶ εἰς τὸν ἡρωϊσμόν των παρὰ εἰς τὴν ἄμεσον συνδρομὴν οὐρανίων πνευμάτων. Ὅ,τι δι᾿ ἡμᾶς εἶναι οὐσιῶδες, δὲν ἐθεωρεῖτο τοιοῦτο ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων τῆς ἐννάτης ἑκατονταετηρίδος. Καθὼς οἱ βάρβαροι δὲν κατετρόπωσαν τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Πελοπόννησον διὰ μιᾶς ἐκστρατείας, ἀλλὰ διὰ πολλῶν, ἀγρίων καὶ καταστρεπτικῶν εἰςβολῶν καὶ ἐπὶ ἑκατονταετηρίδα σχεδὸν διαρκεσάντων πολέμων, οὕτω καὶ μεταξὺ τῆς πρώτης τῶν Βυζαντινῶν προςβολῆς κατὰ τοῦ Μωρέως ἐπὶ Εἰρήνης καὶ τῆς ἐντελοῦς καθυποτάξεως καὶ προςαγωγῆς των εἰς τὸν Χριστιανισμὸν ἐπὶ Βασιλείου τοῦ Μακεδόνος, παρῆλθον περὶ τοὺς ἑκατὸν ἐνιαυτούς. . . Πολλὰ μέρη τῆς Χερσονήσου καὶ ἰδίως αἱ κοιλάδες τοῦ Εὐρώτα καὶ τοῦ Ταϋγέτου ἔμεινον τῷ 807 ἀδάμαστα ὡς ἐξάγεται ἀπὸ ἓν ἄλλο χωρίον τοῦ Πορφυρογεννήτου.»
Δὲν ἐξετάζω πρὸς τὸ παρὸν ἂν ἐξηγῆται ὀρθῶς τὸ χωρίον τοῦτο καὶ τὸ ἀνωτέρω παρατεθὲν ἄλλο· τοῦ βασιλέως ἅμα καὶ ἱστοριογράφου Κωνσταντίνου, οὐδὲ μέχρι πόσου εἶναι ἀκριβὴς ὅσα ὁ γερμανὸς συγγραφεὺς μὲ τὸ σύνηθες θάῤῥος του ἀποφαίνεται περὶ τοῦ καταστρεπτικοῦ τρόπου τῆς εἰςβολῆς τῶν Σλάβων καὶ τοῦ χρόνου καθ᾿ ὃν ἐδαμάσθησαν· περὶ πάντων τούτων θέλομεν ὁμιλήσει ἐν οἰκειοτέρῳ τόπῳ. Παρατηρῶ δὲ μόνον ἐνταῦθα ὅτι αὐτὸς ὁ Φαλλμεραϋέρος δὲν διστάζει νὰ ἐπιφέρῃ νέαν πληγὴν εἰς τὴν πολυειδῶς ἤδη ἠκρωτηριασμένην μαρτυρίαν τοῦ Πατριάρχου.
Ἰδοὺ δὲ τὶ λέγει καὶ ὁ Ζιγκεϊζένος.
" Ἡ περὶ τὰς Πάτρας μάχη εἶναι μία τῶν πολλῶν ὅσαι κατὰ τὴν ἐποχὴν ταύτην πιθανῶς συνεκροτήθησαν εἰς διάφορα τῆς Ἑλλάδος μέρη. Μὴ γινώσκοντες τὰ καθέκαστα αὐτῶν, ἀρκούμεθα εἰς τὴν γενικὴν παρατήρησιν ὅτι οἱ πλείστοι τῶν Σλάβων, ἐπιζητοῦντες ἀκαταπαύστως τὴν ἀνεξαρτησίαν των, ἐλάμβανον καθεκάστην ἐχθρικωτέραν πρὸς τοὺς Ἕλληνας θέσιν καὶ ὅτι ἑπομένως αἱ λῃστεῖαι καὶ αἱ ἔριδες ἦσαν ἀδιάκοποι μέχρι τῆς ἐποχῆς καθ᾿ ἣν οἱ ἔποικοι ἦλθον εἰς ὁριστικωτέρας σχέσεις πρός τε τοὺς Ἕλληνας καὶ τοὺς αὐτοκράτορας τῆς Κωνσταντινουπόλεως, εἴτε ἐντελῶς ὑποταχθέντες, εἴτε γενόμενοι κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον ὑποτελεῖς. Ἡ δὲ νίκη τῶν Πατρῶν δὲν εἶχε ἄλλο ἀποτέλεσμα εἰμὴ τὴν ὑποταγὴν τῶν γειτονικῶν Σλάβων καὶ τοῦτο προκύπτει ἀρκούντως ἀπὸ τὸν τρόπον καθ᾿ ὃν ὁ Πορφυρογέννητος μνημονεύει αὐτῶν, ῥητῶς ἀποφαινόμενος ὅτι ἀνῆκον εἰς τὴν περιφέρειαν τῆς νέας μητροπόλεως."
Καὶ ὁ Ζιγκεϊζένος λοιπὸν φρονεῖ ὅτι διὰ τῆς ἐν Πάτραις ἥττης των οὐδὲ ἠφανίσθησαν ὅλοι οἱ Σλάβοι τῆς Πελοποννήσου, οὐδ᾿ ἅπασα ἡ χώρα ἐπανῆλθεν εἰς τὰ Ῥωμαϊκὰ σκῆπτρα. Ἡ μόνη ὡς πρὸς τοῦτο διαφορὰ μεταξὺ τοῦ Φαλλμεραϋέρου καὶ αὐτοῦ εἶναι ὅτι ὁ μὲν πρῶτος θέλει νὰ ἐξάξῃ ἀπὸ αὐτῆς τῆς διηγήσεως τοῦ Πορφυρογεννήτου τὴν ὕπαρξιν γενικῆς κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην ἀποστασίας τῶν Σλάβων τῆς Πελοποννήσου, ἐνῷ ὁ δεύτερος δὲν εὑρίσκει εἰς τὴν εἰρημένην διήγησιν εἰμὴ τὴν ἀποστασίαν τῶν περὶ τὰς Πάτρας Σλάβων, εἰκάζων ἄλλως τε ὅτι ἡ μάχη αὕτη δὲν ἦτο ἡ μόνη μεταξὺ Σλάβων καὶ Ῥωμαίων συγκροτηθεῖσα κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην. Ἡ τελευταία αὕτη ἑρμηνεία, τῆς εἰκασίας ἐξαιρουμένης, φαίνεται τῳόντι προτιμοτέρα, διότι ὁ Πορφυρογέννητος, ἂν καὶ δὲν λέγῃ ῥητῶς ὅτι μόνοι οἱ περὶ τὰς Πάτρας Σλάβοι ἀπεστάτησαν οὐδ᾿ ὅτι οἱ ἀποστατήσαντες ἀνῆκον εἰς τὴν περιφέρειαν τῆς νέας μητροπόλεως, λέγει ὅμως ὅτι μετὰ τὴν ἦττάν των, ἀφορισθέντες καὶ ταχθέντες νὰ ὑπόκηνται εἰς τὴν μητρόπολιν τῶν πετρῶν, διετέλουν ἔκτοτε μέχρι τῆς ἐποχῆς του ἐν εἰρήνῃ ὑπηρετοῦντες τὴν μητρόπολιν ταύτην, ἐνῷ εἰς τὸ ἀμέσως ἑπόμενον κεφάλαιον τῆς ἰδίας συγγραφῆς ὁμιλεῖ περὶ Σλάβων τῆς Πελοποννήσου ἐπαναστάντων εἰς διαφόρους, μεταξὺ τῆς βασιλείας τοῦ Νικηφόρου καὶ τῆς ἑαυτοῦ χρόνους· ὅθεν ἐξάγεται ἀρκούντως νομίζω ὅτι οἱ τῷ 807 ἔτει κατατροπωθέντες Σλάβοι καὶ ἔκτοτε εἰρηνεύσαντες ἦσαν ἄλλοι παρὰ τοὺς ἀπὸ τῆς βασιλείας τοῦ Νικηφόρου, μέχρι τῆς τοῦ Πορφυρογεννήτου πολλάκις ἀποστατήσαντας, καὶ ὅτι ἑπομένως ἡ νίκη τῶν Πατρῶν δὲν εἶχε τὸ παρὰ τοῦ πατριάρχου ἀναγγελλόμενον γενικὸν καὶ καταστρεπτικὸν τῶν ἐχθρῶν τούτων ἀποτέλεσμα, ἀλλὰ μερικὸν καὶ περιωρισμένον.
Ἰδοὺ καὶ τὸ κείμενον τοῦ Πορφυρογεννήτου περὶ τῶν ἐπανειλημμένων ἀποστασιῶν τῶν Σλάβων τῆς Πελοποννήσου μετὰ τὴν βασιλείαν τοῦ Νικηφόρου.
" Ἰστέον ὅτι οἱ τοῦ θέματος τῆς Πελοποννήσου Σκλάβοι ἐν ταῖς ἡμέραις τοῦ βασιλέως Θεόφιλον καὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ Μιχαὴλ ἀποστατήσαντες γεγόνασιν ἰδιόῤῥυθμοι, λεηλασίας καὶ ἀνδραποδισμοὺς καὶ πραΐδας καὶ ἐμπρησμοὺς καὶ κλοπὰς ἐργαζόμενοι· ἐπὶ δὲ τῆς βασιλείας Μιχαὴλ τοῦ υἱοῦ Θεοφίλου ἀπεστάλη ὁ Θεόκτιστος, οὗ τὸ ἐπίκλην ὁ τῶν Βροιενίων, στρατηγὸς ἐν τῷ θέματι τῆς Πελοποννήσου, μετὰ δυνάμεως καὶ ἰσχύος πολλῆς, ἤγουν Θρᾳκῶν καὶ Μακεδόνων καὶ τῶν λοιπῶν δυτικῶν θεμάτων, τοῦ πολεμῆσαι καὶ καθυποτάξαι αὐτούς." Ὁ μὲν Θεόφιλος ἀνηγορεύθη τῷ 829 ἔτει καὶ ἐβασίλευσε μέχρι τοῦ 842, ὁ δὲ υἱὸς αὐτοῦ Μιχαὴλ ἐσφάγη τῷ 867 ἀπὸ τὸν περιώνυμον διάδοχόν του Βασίλειον τὸν Μακεδόνα· Μεταξὺ λοιπὸν τῶν ἐτῶν 829-867 οἱ ἐν Πελοποννήσῳ Σλάβοι ἐστασίασαν δεινῶς καὶ τὸ περίεργον εἶναι ὅτι ἐπὶ Θεοφίλου ὅςτις ἦτο βεβαίως εἷς τῶν καλῃτέρων ἡγεμόνων τῆς παραδόξου ἐκείνης ἐποχῆς, δὲν ἐλήφθη, ὡς φαίνεται, κἀμμία φροντὶς πρὸς περιστολὴν τοῦ κακού, ἐνῷ ἐπὶ τοῦ ἐξωλεστάτου Μιχαὴλ [77] ἐστάλη δύναμις πολλὴ κατὰ τῶν ἀποστατῶν καὶ ἴσχυσε νὰ τοὺς καθυποτάξῃ πάντας.
Ἀλλὰ καὶ βραδύτερον πάλιν βλέπομεν πολλοὺς ἐκ τῶν Σλάβων τῆς Πελοποννήσου στασιάζοντας καὶ παραγνωρίζοντας τὴν Ῥωμαϊκὴν κυριαρχίαν. " Ἐπὶ δὲ τῆς βασιλείας τοῦ κυροῦ Ῥωμανοῦ τοῦ βασιλέως, στρατηγῶν ὁ Ἰωάννης ὁ πρωτεύων ἐν τῷ θέματι, ἀνήγαγε πρὸς τὸν αὐτὸν Κύρην Ῥωμανὸν περί τε τῶν Μηλιγγῶν καὶ Ἐζεριτῶν [78] ὅτι ἀποστατήσαντες οὐ πείθοντα τῷ στρατηγῷ, οὔτε βασιλικῇ κελεύσει ὑπείκουσιν, ἀλλ᾿ εἰσὶν ὥςπερ αὐτόνομοι καὶ αὐτοδέσποτοι καὶ οὔτε παρὰ τοῦ στρατηγοῦ δέχονται ἄρχοντα, οὔτε συνταξειδεύειν αὐτῷ ὑπείκουσιν, οὔτε ἄλλην τοῦ δημοσίου δουλείαν ἐκτελεῖν πείθονται κλπ."
Καὶ αὖθις λοιπὸν καὶ ἐπὶ τέλους ἀποδεικνύεται ἡ μαρτυρία τοῦ Πατριάρχου ἀπᾴδουσα πρὸς τὰ ἀληῆ γεγονότα· Ἐπιμελῶς καὶ ἀπαθῶς ἐξετάσαντες αὐτὴν ἀπὸ τῆς πρώτης μέχρι τελευταίας λέξεώς της, τὴν εὕρομεν καθ᾿ ὅλα ἀναιρουμένην ὑπὸ τῶν ἀρχαιοτέρων, ὑπὸ τῶν ἀκριβεστέρων συγγραφέων. Ἀλλά, θέλουν ἴσως μᾶς ἐρωτήσει; πῶς ἐξηγεῖται λοιπὸν ἡ μαρτυρία αὕτη; εἶναι ἆρα προϊὸν μεγάλης τῶν γεγονότων ἀμαθείας; ἢ μήπως εἶχε πηγήν τινα ἄγνωστον εἰς ἡμᾶς καὶ ἀκριβεστέραν τυχὸν τῶν ὅσων προανεφέρομεν. Νομίζω ὅτι καθόσον μὲν ἀφορᾷ τὰ περιστατικὰ τῆς μάχης τῶν Πατρῶν, ὁ πατριάρχης τὰ παρέστησεν ὀγκωδέστερα καὶ σημαντικώτερα ἐπὶ σκοπῷ τὸν ὁποῖον μετ᾿ ὀλίγον θέλομεν ἐξηγήσει. Τὰ δὲ περὶ τῆς εἰςβολῆς τῶν Ἀβάρων ἐσύγχυσε μὲ ταῦτα, ἀντλήσας ἀκρίτως ἀπὸ πηγῆς ἥτις, κατ᾿ εὐτυχίαν τῆς ἱστορικῆς ἀληθείας, δὲν ἔμεινεν ἄγνωστος εἰς ἡμᾶς.
Εὐάγριος ὁ Σχολαστικὸς καὶ ἀπὸ ἐπάρχων [79] ὁ ἐξ Ἐπιφανείας τῆς ἐν Κοίλῃ Συρίᾳ, ἔγραψε περὶ τὰ τέλη τοῦ ἕκτου αἰῶνος Ἐκκλησιαστικῆς Ἱστορίας τόμους ἕξ εἰς τῆς ὁποίας τὸ ί. Κεφάλαιον τοῦ ἕκτου τόμου ἀναγινώσκομεν τὴν ἑξῆς περικοπήν. "Τούτων ὧδε χωρούντων, οἱ Ἄβαρες δὶς μέχρι τοῦ καλουμένου μακροῦ τείχους διελάσαντες Σιγγιδόνα, Ἀγχίαλόν τε καὶ τὴν Ἑλλάδα πᾶσαν καὶ ἑτέρας πόλεις τε κεὶ φρούρια ἐξεπολιόρκησαν καὶ ἠνδραποδίσαντο, ἀπολλύντες ἅπαντα καὶ πυρπολοῦντες, τῶν πολλῶν στρατευμάτων κατὰ τὴν ἑῴαν ἐνδιατριβόντων·" Ὅτι ὁ Εὐάγριος ὁμιλεῖ ἐν ταῦθα περὶ τῆς ὁποίας καὶ ὁ πατριάρχης Νικόλαος ἐποχῆς, γίνεται δῆλον ὡς ἐκ τοῦ συνδυασμοῦ τοῦ χωρίου τούτου μὲ τὸ κεφάλαιον ή. τοῦ αὐτοῦ τόμου ἀπὸ τοῦ ὁποίου ἐξάγεται ὅτι ὁ ἐκκλησιαστικὸς ἱστοριογράφος ἐνοοεῖ τὴν εἰςβολὴν ταύτην γενομένην περὶ τὴν ἐποχὴν τοῦ μεγάλου τῆς Ἀντιοχείας σεισμοῦ τοῦ συμβάντος ἔτος ἕβδομον καὶ τριακοστὸν καὶ ἑξακοστιοστὸν χρηματιζούσης τῆς Θεουπόλεως (Ἀντιοχείας), μετὰ ἓν καὶ ἑξηκοστὸν τῶν προτέρων σεισμῶν, ἤτοι, κατὰ τοὺς ὑπολογισμοὺς τῶν ἀγωνισθέντων νὰ συναρμολογήσωσι τὰς διαφόρους χρονολογίας καὶ νὰ καθαρίσωσιν αὐτὰς ὅσον ἔνεστιν ἀπὸ ἀντιφάσεις, τῷ 589 ἔτει ἀπὸ Χριστοῦ, αὐτῷ, δηλαδὴ, ἐκείνῳ εἰς τὸ ὁποῖον, ὡς ἐνθυμεῖται ὁ ἀναγνώστης, ἀνάγεται καὶ ἡ ὑπὸ τοῦ Πατριάρχου μνημονευομένη εἰς βολὴ τῶν Ἀβάρων· [80] ἐνισχύει δὲ τὴν γνώμην ταύτην καὶ τοῦτο ὅτι ὁ Εὐάγριος ὁμιλεῖ περὶ εἰσβολῆς τῶν Ἀβάρων γενομένης πρὶν ἢ ὁ Μαυρίκιος, εἰρηνεύσας μετὰ τῶν Περσῶν, φέρῃ τὰ στρατεύματά του εἰς τὴν Εὐρώπην, ὃ ἐστι πρὸ τοῦ 590 ἔτους·
Ἐκ πρώτης λοιπὸν ὄψεως τὸ χωρίον τοῦ Ευαγρίου ἀναφαίνεται ὡς ἔρεισμα οὐσιῶδες τῆς μεταγενεστέρας μαρτυρίας τοῦ Πατριάρχου Νικολάου καὶ τῳόντι ὁ Φαλλμεραϋέρος θεωρεῖ μέγα δι᾿ ἑαυτὸν εὐτύχημα τὴν ἀνακάλυψιν τῆς συμπτώσεως ταύτης. Ἀλλὰ ἐπιμελεστέρα ἔρευνα θέλει ἀποδείξει ὅτι τὸ μεγαλῄτερον δυςτύχημα τῆς μαρτυρίας ταύτης εἶναι ἡ πηγὴ ἀπὸ τῆς ὁποίας ἠντλήθη τὸ οὐσιωδέστερον αὐτῆς μέρος. Πρὶν ἢ εκφράσω περὶ τοῦ προκειμένου χωρίου ἰδίαν γνώμην, ἀντιγράφω ἐν ταῦθα τὴν ὑπὸ τοῦ Ζιγκεϊζένου γενομένην ἀριστην αὐτοῦ ἐκτίμησιν, ὅςτις ἀναδεικνύεται ἤδη τολμηρότερος καὶ κριτικώτερος παρὰ εἰς τὴν ἐξέλεγξιν τῶν πατριαρχικῶν λόγων· " Ἠθέλομεν, λέγει, ἀπατηθῆ μεγάλως ἐάν, ὡς ἐκ τῆς μαρτυρίας ταύτης, παρεδεχόμεθα ὅτι τῳόντι κατὰ τὰ ἔτη 588 ἢ 589 οἱ Ἄβαρες εἰςέβαλον εἰς τὴν Ἑλλάδα πυρπολοῦντες ἅπαντα καὶ ἀπολλύντες. Καὶ πρῶτον, ἀρκεῖ νὰ ἀναγνώσῃ τὶς τὸ χωρίον τοῦτο διὰ νὰ βεβαιωθῇ ὅτι δὲν διαλαμβάνει περὶ ἰδίας καὶ εἰς ὡρισμςνον ἔτος ἀναγομένης· εἰςβολῆς τῶν Ἀβάρων, ἀλλ᾿ ὅτι ὁ ἱστοριογράφος ἠθέλησε νὰ ἀναφέρῃ ἐν αὐτῇ γενικῶς καὶ ἐμπαρόδῳ ὅσα εἰς τὸ Εὐρωπαϊκὸν τοῦ βασιλείου μέρος, ἐν διαστήματι πολλῶν ἐνιαυτῶν, συνέβησαν συγχρόνως μὲ τὰ κατὰ τὴν Ἀσίαν γεγονότα εἰς ἃ εἶχεν ἐπιστήσει μᾶλλον τὴν προσοχήν του. Ἡ δὲ ῥητὴ ἀπομνημόνευσις τῆς Σιγγιδόνος καὶ τῆς Ἀγχιάλου καθίστησιν ἀναμφισβήτητον ὅτι εἶχε κατὰ νοῦν τὰς κατὰ τὰ πρῶτα ἔτη τῆς βασιλείας τοῦ Μαυρικίου ἐκστρατείας τοῦ Χαγάνου καὶ τῶν Σλάβων, ἐκστρατείας περὶ τῶν ὁποίων ἐπραγματεύθην ἀνωτέρω.
"Καθ᾿ ὅσον δ᾿ ἀφορᾷ τὴν ἔκτασιν καὶ τὴν διεύθυνσιν τὴν ὁποίαν ὁ Εὐάγριος δίδει εἰς τὰς Ἀβαρικὰς ἐκστρατείας, μαρτυροῦσιν ἀρκετὰ ὁ παράδοξος συνδυασμὸς καὶ μάλιστα τὸ γενικὸν καὶ ἀόριστον τῶν ἐκφράσεών του, ὅτι εἶχε περὶ τῶν πραγμάτων πληροφορίας ὅλως ἐπιπολαίους, πιθανώτατα ἐξ ἀκοῆς μόνον περιελθούσας εἰς αὐτὸν καὶ ἐπομένως ἰδέαν ὅλως ἀσαφῇ. Πρῶτον μᾶς ἀναφέρει τὰ μακρὰ τείχη· ἔπειτα τὴν Σιγγιδόνα καὶ τὴν Ἀγχίαλον, τέλος τὴν Ἑλλάδα πᾶσαν καὶ ἄλλας πολλὰς πόλεις. . . καὶ ; τί ἐννοοῦσεν ὁ ἔπαρχος αὐτὸς τῆς Ἀντιοχείας ἢ μᾶλλον τί ἐννοοῦσαν ἐν γένει κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην οἱ ἐν Ἀσίᾳ Ἕλληνες ὑπὸ τὴν ὀνομασίαν τῆς ὅλης Ἑλλάδος; - Νομίζω, καὶ ἤθελεν εἶσθαι εὔκολον ν᾿ ἀποδειχθῇ. ὅτι καθόσον ἐξετάθη τὸ ὄνομα τῶν Ἑλλήνων, ἔγινε καὶ τοῦ ὀνόματος τῆς Ἑλλάδος ἡ χρῆσις πολὺ περιληπτικωτέρα καὶ τῆς ἀρχαίας κλασσικῆς σημασίας διάφορος καὶ ὅτι ἰδίως ὁ ἱστοριογράφος τῆς Ἀνατολῆς ἠδύνατο νὰ μεταχειρισθῇ τὸ ὄνομα τῆς Ἑλλάδος διὰ νὰ σημάνῃ ὅλον τὸ Εὐρωπαϊκὸν τοῦ Βυζαντινοῦ βασιλείου μέρος, ἀπαράλλακτα καθὼς οἱ χρονογράφοι τῆς δύσεως μετεχειρίσθησαν μετέπειτα τὴν λέξιν Graecia. Πρὸς τούτοις εἶναι πασίγνωστον ὅτι ἐν γένει οἱ ἱστοριογράφοι τοῦ μεσαιῶνος, ὁσάκις, διὰ τὴν ἔλλειψιν ἀκριβεστέρων πληροφοριῶν, δὲν ἠδύναντο νὰ διασαφήσωσι τὰ καθέκαστα, κατέφευγον εἰς ἐκφράσεις εὐρυφώνους ἐντὸς τῶν ὁποίων περιελαμβάνετο μὲν καὶ ἡ ἀλήθεια, ἀλλ᾿ ἀναμεμειγμένη πολλάκις μὲ πολὺ ψεῦδος. Καὶ τελευταῖον δύναμαι, ἂν καὶ ἐπὶ τοῦ προκειμένου τοῦτο δὲν ἐφαρμόζεται [81], νὰ προσθέσω ὅτι ἡ φαντασία τῶν συγγραφέων τῶν ἑκατονταετηρίδων ἐκείνων παρὰ φύσιν ἐξημμένη καὶ οἰστρηλατοῦσα ὡς ἐκ τῆς δυςτυχίας τῆς ἐποχῆς ἢ ἐκ τῶν σχισμάτων. ἐξώγκωσε πολλάκις μέχρι παραδόξου τὰς διηγήσεις των αἵτινες, ἂν καὶ φέρουσαι ἐν ἑαυταῖς τὸ τύπον τῆς προδήλου ὑπερβολῆς των, ἀπεπλάνησαν ὅμως πολλάκις τὰς μεταγενεστέρας ἐρεύνας."
" Ἤθελεν εἶσθαι λοιπὸν τολμηρὸν νὰ ἐξαγάγωμεν τὸ ἱστορικὸν γεγονὸς ὅτι κατὰ τὰ ἔτη 588 καὶ 589 στίφη Ἀβάρων καὶ Σλάβων εἰςέβαλον εἰς τὴν Θεσσαλίαν, διέβησαν τὰς Θερμοπύλας καὶ τὸν Ἰσθμόν, καὶ διέδωκαν τὸν θάνατον καὶ τὴν καταστροφὴν ἁπανταχοῦ τῆς Ἑλλάδος καὶ τῆς Πελοποννήσου, ἀπὸ τὰς ὀλίγας καὶ ἐπιπολαίους λέξεις Εὐαγρίου τοῦ ἱστοριογράφου Ἀντιοχείας ὅςτις οὐδὲ τὰ πράγματα ἀκριβῶς ἐγνώριζεν, οἰδὲ ἐπιμελῶς ἐξήλεγχε τὰς πληροφορίας τὰς ὁποίας κατὰ τύχην ἐλάμβανεν, ἐνῷ μήτε ὁ Θεοφύλακτος Σιμοκάττης ὁ ἐξιστορήσας μεθ᾿ ὑπερβολικῆς ἀκριβείας τὰς ἐπὶ Μαυρικίου Ἀβαρικὰς καὶ Σλαβικὰς εἰςβολὰς, μήτε οἱ μεταγενέστεροι χρονογράφοι οἵτινες ἀναμφιβόλως ἤρυσαν, ἐκτὸς τοῦ Σιμοκάττου καὶ ἀπὸ ἄλλων πηγῶν, δὲν ἀναφέρουσι τὸ παραμικρὸν περὶ εἰςβολῆς Ἀβάρων καὶ Σλάβων εἰς τὴν Ἑλλάδα, γενομένης πρὸ τῆς κατὰ τὸ 591 ἔτος συνομολογηθείσης μετὰ τῶν Περσῶν εἰρήνης.
Τοιουτοτρόπως ἐξοβελίζει τὸ τεμάχιον τοῦτο τοῦ Εὐαγρίου ὁ Ζιγκεϊζένος, θωρακίσας τὴν γνώμην του μὲ ἐπιχειρήματα ἀκαταμάχητα. Ἀλλὰ δὲν δύναμαι ἐνταῦθα νὰ μὴ ἐκφράσω τὴν ἀπορίαν μου πῶς ὁ κριτικώτατος νοῦς ὁ ὑπαγορεύσας τὰ ἐπιχειρήματα ταῦτα, δὲν παρετήρησεν ὅτι ὁ πατριάρχης Νικόλαος παρέλαβε τὰ περὶ τῆς εἰςβολῆς τῶν Ἀβάρων ἀπὸ αὐτῆς τῆς μαρτυρίας τοῦ Εὐαγρίου καὶ ὅτι ἑπομένως ὅσα τείνουσιν εἰς τὸ ν᾿ ἀναδείξωσι σαθρὰν τὴν μαρτυρίαν ταύτην, ἐφαρμόζονται ἐξ ὁλοκλήρου, καὶ εἰς τοὺς λόγους τοῦ πατριάρχου· πῶς, λέγω, δὲν παρετήρησε ταῦτα καὶ παρεδέχθη ἀτόπως ἐν μέρει τοὺς λόγους τούτους [82] ἐνῷ ἀπέκρουσεν ἐντελῶς τοὺς τοῦ Εὐαγρίου. Ὅπως δὲ καὶ ἂν ἔχῃ τοῦτο, ἂς μ᾿ ἐπιτραπῇ νὰ προσθέσω ὀλίγα τινὰ εἰς τὰς πολλὰς καὶ ὀρθὰς τὸ πλεῖστον σκέψεις τοῦ Ζιγκεϊζένου. Ὁ ἀνὴρ οὗτος ὑποθέτει ὅτι τὸ ὄνομα τῆς Ἑλλάδος ἔχει ἐν τῷ Εὐαγρίῳ τὴν ἐκτενεστάτην σημασίαν ὅλου τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ μέρους τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους. Ἡ γνώμη αὕτη ἠδύνατο νὰ ἀμφισβητηθῇ, διότι πρέπει νὰ ἐνθυμηθῶμεν ὅτι ὁ Εὐάγριος ἔγραφε κατὰ τὸν ἕκτον αἰῶνα καὶ ὅτι κατὰ τὸν δέκατον ἔτι θέμα Ἑλλάδος ἐκαλεῖτο τὸ μεταξὺ τῶν Θερμοπυλῶν καὶ τοῦ ἰσθμοῦ μέρος. Ἀλλ᾿ εἴτε ὀρθῶς εἴτε μὴ ὀρθῶς ἔχῃ ἡ εἰκασία αὕτη, δὲν δυνάμεθα νὰ μὴ κάμωμεν ἐνταῦθα τὴν ἑξῆς σκέψιν· εἰ μὲν ὁ Εὐάγριος μεταχειρίζεται τὸ ὄνομα τῆς Ἑλλάδος, εἰς τὴν ἐκτενεστάτην ἔννοιαν τοῦ Ζιγκεϊζένου, εἰπὼν ἅπαξ ὅτι οἱ Ἄβαρες ἠνδραπόδισαν πᾶσαν τὴν Ἑλλάδα, δηλαδὴ πᾶν τὸ Εὐρωπαϊκὸν μέρος τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους, δὲν ἠξεύρω τί λέλει προσθέτων καὶ ἑτέρας πόλεις καὶ φρούρια· εἰ δὲ πάλιν τὸ μεταχειρίζεται εἰς τὴν στενὴν σημασίαν του, ὄχι μόνον δὲν περιλαμβάνει τὴν Πελοπόννησον, ἥτις μᾶς ἀσχολεῖ κυρίως ἐπὶ τοῦ προκειμένου, ἀλλὰ καὶ ἡ ἀκρίβειά μου καθίσταται ταμάλιστα ὕποπτος διότι, χωρὶς παντάπασι νὰ μνημονεύσῃ οὔτε Μακεδονίας, οὔτε Θεσσαλίας τὰς ὁποίας οἱ Ἄβαρες ἔπρεπεν ἀναγκαίως νὰ διέλθωσι πρὶν ἢ φθάσωσιν εἰς τὴν κυρίως Ἑλλάδα, πηδᾷ διὰ μιᾶς εἰς αὐτὴν ἀπὸ τῆς Σιγγιδόνος καὶ Ἀγχιάλου. Ἀλλὰ τὸ πιθανώτερον εἶναι ὅτι καὶ ὁ ἴδιος δὲν ἐγνώριζεν ἀκριβῶς εἰς ποίαν ἔννοιαν μεταχειρίζεται τὴν λέξιν καὶ διὰ νὰ μὴ μείνῃ περὶ τῆς ὀλίγης τοῦ ἐπάρχου τούτου κρίσεως κἀμμία ἀμφιβολία, ἀντιγράφω ὁλόκληρον τοῦ ἕκτου τόμου τὸ ί. κεφάλαιον ἐν ᾧ κεῖται, ὡς προεῖπον, τὸ τεμάχιον τοῦτο.
«Περὶ τῆς τοῦ βασιλέως εἰς τοὺς ἀποστάτας φιλανθρωπίας.»
«Ἀμείβεται μὲν οὖν βασιλεὺς τὸν στρατὸν χρήμασιν· ἀναγαγὼν δὲ Γερμανὸν καὶ ἑτέρους εἰς κριτήριον καλεῖ. Καὶ πάντες μὲν θανάτου κατεψηφίσθησαν. Οὐ μὴν εἴασεν ἄχαρί τι παθεῖν ἀλλὰ καὶ γέρων ἠξίωσε. Τούτων ὦδε χωρούντων οἱ Ἄβαρες δὶς μέχρι τοῦ καλουμένου μακροῦ τείχους διελάσαντες, Σιγγιδόνα, Ἀγχίαλόν τε καὶ τὴν Ελλάδα πᾶσαν, καὶ ἑτέρας πόλεις τε καὶ φρούρια ἐξεπολιόρκησαν καὶ ἠνδραποδίσατο, ἀπολλύντες ἅπαντα καὶ πυρπολοῦντες, τῶν πολλῶν στρατευμάτων κατὰ τὴν Ἑῴαν ἐνδιατριβόντων. Πέμπει δέ γε βασιλεὺς Ἀνδρέαν τῶν βασιλικῶν ὑπασπιστῶν πρῶτον γενόμενον, πείσοντα τὸν στρατόν, τοὺς προτέρους λοχαγούς τε καὶ λοιποὺς ἐσδέξασθαι.
Ὁ σύνδεσμος τοῦ περὶ Ἀβάρων χωρίου μὲ τὸ προηγούμενον καὶ μὲ τὸ ἑπόμενον κῶλον εἶναι τόσον χαλαρὸς ἢ μᾶλλον ἀκατάληπτος καὶ ἀπεναντίας τὰ δύο ταῦτα κῶλα δύνανται νὰ συναφθῶσι τόσον στεγανῶς μεταξύ των, ὥςτε εὐλογώτατα ἠδύνατό τις νὰ ὑποθέσῃ ὅτι ὁλόκληρον τὸ μεταξὺ τεμάχιον εἶναι παρέγγραπτος προςθήκη ἀμαθοῦς τινος καὶ ἀκρίτου ἀντιγραφέως ἢ σχολιαστοῦ. Ἀλλ᾿ ἐὰν δὲν ἐπιτραπῇ νὰ μεταχειρισθῶμεν ὡς πρὸς αὐτὸ τὸ δραστήριον τῆς τομῆς φάρμακον, ἐὰν βιασθῶμεν νὰ θεωρήσωμεν ὠς γνήσιον τὸ κεφάλαιον τοῦτο ὁλόκληρον, τότε πρέπει νὰ ὁμολογήσωμεν ὅτι ἡ περὶ ἧς ὁ λόγος μαρτυρία ἥτις, ὡς εἴδομεν, ἀντιφάσκει πρὸς ὅλας τὰς λοιπὰς συγχρόνους τε καὶ μεταγενεστέρας ἐνῷ δὲν ὑπάρχει πιθανότης ὅτι ἠδύνατο νὰ ἔχῃ ὁ Εὐάγριος ὄχι ἀκριβεστέρας ὅλων τῶν ἄλλων, ἀλλ᾿ οὐδ᾿ ἁπλῶς ἀκριβεῖς πληροφορίας· ἥτις καὶ καθ᾿ ἑαυτὴν εἶναι ἀσαφὴς ἂν ὄχι παράλογος, ἐμφαίνει πρὸς τοῖς ἄλλοις ὅλοις καὶ τόσον παράδοξον ἀταξίαν ἰδεῶν ὥςτε βεβαίως δὲν δύναται νὰ μὴ προβληθῇ καὶ ὡς ἐξ αὐτῆς ἡ βαρύτης τοῦ συγγραφέως τούτου εἰς τὴν πλάστιγγα τῆς ἱστορικῆς ἐκτιμήσεως.
Καὶ τοιαύτη μὲν ἡ πηγὴ ἀπὸ τῆς ὁποίας ἤντλησεν ὁ πατριάρχης τὰ περὶ Ἀβάρων. Τὰ δὲ περὶ τῆς μάχης τῶν Πατρῶν ἐμεγαλοποιήθησαν διότι ἐν τᾧ συνοδικῷ γράμματι εἰς τὸ ὁποῖον ἀνεκαλύφθη ἡ πέτρα αὕτη τοῦ σκανδάλου, ἐπρόκειτο κυρίως περὶ τῆς ἀναβιβάσεως ἐπισκοπῶν εἰς βαθμὸν μητροπόλεως καὶ ὁ πατριάρχης ἠγωνίζετο νὰ ἀποδείξῃ εἰς τὸν Ἀλέξιον Κομνηνὸν ὅτι οἱ βασιλεῖς δὲν ἠδύναντο νὰ καινοτομῶσι περὶ τὸ οὐσιῶδες τοῦτο ἀντικείμενον αὐθεκάστως καὶ ὅτι διὰ νὰ τιμηθῇ μὲ θρόνον μητροπόλεως ἐπισκοπή, ἀπαιτοῦντο περιστάσεις ἔκτακτοι ἢ συμβεβηκότα ἐμφαίνοντα αὐτὴν τὴν θείαν ἐπέμβασιν· ὅθεν ἀριθμῶν καὶ ἐξηγῶν ὀλίγα τινα τοιαύτα παραδείγματα, ἀνέφερε καὶ τὰς Πάτρας εἰς ἃς ἐπὶ Νικηφόρου ἐστήθη νέος κατὰ τὴν Πελοπόννησον θρόνος μητροπόλεως καὶ θέλων νὰ μεγεθύνῃ τὸ προκαλέσαν τὴν τιμὴν ταύτην συμβεβηκός, παρέστησεν ἀφ᾿ ἑνὸς τὸν κατατροπωθέντα ἐχθρὸν πολὺ δεινότερον παρ᾿ ὅτι πραγματικῶς ἦτο, καὶ ἀφ᾿ ἑτέρου τὰ ἀποτελέσματα τῆς ἥττης του πολὺ μεγαλῄτερα παρ᾿ ὅτι ἀληθῶς ἀνεδείχθησαν· Ἐσύγχυσε δὲ ὅλα ταῦτα μὲ τοὺς Ἀβάρους, διότι μὴ γινώσκων μὲν ἀκριβῶς τίνες ἦσαν οἱ περὶ τὰς Πάτρας νικηθέντες ἐχθροὶ καὶ ἔτι ὀλιγώτερον πότε εἰςῆλθον εἰς τὴν Πελοπόννησον, εὑρίσκων δὲ εἰς τὴν ἐκκλησιαστικὴν ἱστορίαν μὲ τὴν ὁποίαν ἦτο μᾶλλον ἐξῳκειωμένος παρὰ μὲ τοὺς ἐξωτερικοὺς συγγραφεῖς, ὅτι Ἄβαρες εἶχον εἰςβάλει πρὸ δύο ἑκατονταετηρίδων μέχρι τῆς Πελοποννήσου, περιέπεσεν εἰς τὸ ἐσφαλμένον συμπέρασμα ὅτι αὐτοὶ πρέπει νὰ ἦσαν καὶ οἱ συνδρομῇ τοῦ πρωτοκλήτου κατατροπωθέντες. Τοσούτων συγκεχυμένων ἰδεῶν, τοσούτων συμφερόντων καὶ τόσον ἀναξιοπίστου πηγῆς ἀπόῤῥοια εἶναι ἡ περίφημος αὕτη μαρτυρία. [83] Ἐνταῦθα περατοῦται ἡ ἔρευνα ἡμῶν περὶ τῆς γνώμης ἐκείνων ὅσοι φρονοῦσιν ὅτι ἀπὸ αὐτὰ τὰ τέλη τοῦ ἕκτου αἰῶνος οἱ Σλάβοι ἐπῴκησαν εἰς τὴν Πελοπόνησον κατὰ τοὺς μέν, κατέκτησαν αὐτὴν κατὰ τοὺς ἄλλους. [84] Εἴδομεν ὅτι τὸ μόνον ἔρεισμα τῆς γνώμης ταύτης εἶναι ἡ μαρτυρία τοῦ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Νικολάου καὶ ὅτι ἐν τούτοις ἡ μαρτυρία αὕτη βασανιζόμενη ἀναδεικνύεται κίβδηλος ἀπὸ κεφαλῆς μέχρι ποδῶν, κίβδηλος ὡς τὸ παραπεποιημένον νόμισμα, τὸ ὁποῖον ἤθελε φέρει ἐκ παραδρομῆς καὶ ἐπωνυμίαν ὄχι ἀπαράλλακτον τῆς τοῦ γνησίου, διότι οἱ Σλάβοι οὐδὲ κἂν ὀνομάζονται ἐν τῇ μαρτυρίᾳ ταύτῃ. Τῳόντι, ἀφ᾿ ὅσα ἐξετέθησαν ἄχρι τοῦδε προκύπτει ὅτι οἱ περὶ τὰς Πάτρας κατ᾿ ἀρχὰς τοῦ ἐννάτου αἰῶνος νικηθέντες δὲν ἦσαν Ἄβαρες, ὡς λέγει ὁ πατριάρχης, ἀλλὰ Σλάβοι. Ὅτι οἱ Ἄβαρες, ὄχι μόνον δὲν ἐδέσποσαν ποτὲ τῆς Πελοποννήσου, ὡς ἀποφαίνεται ὁ πατριάρχης, ἀλλ᾿ οὐδὲ ἦλθον ποτὲ εἰς αὐτήν· ὅτι ἰδίως μεταξὺ τῶν ἐτῶν 584-593 ἢ ῥητότερον τῷ 589 οἱ Ἄβαρες καὶ οἱ Σλάβοι ὄχι μόνον δὲν ἦλθον εἰς τὴν Πελοπόννησον, ὡς οἱ ἑρμηνευταὶ τοῦ πατριάρχου θέλουν νὰ ἐξάξωσι ἀπὸ τοὺς λόγους του, ἀλλ᾿ οὐδὲ πέραν τῆς Θρᾴκης ἐπροχώρησαν· ὅτι πρὸ τῆς μάχης τῶν Πατρῶν οἱ Σλάβοι ἦσαν ὄχι κυριάρχαι τῆς Πελοποννήσου, ὡς ὁ ἕτερος τῶν ἑρμηνευτῶν τοῦ πατριάρχου ἰσχυρίζεται, ἀλλὰ ὑπόφοροι καὶ ὑπήκοοι· ὅτι τέλος μετὰ τὴν μάχην τῶν Πατρῶν δὲν ἠφανίσθησαν, ὡς ἀποφθέγγεται ὁ πατριάρχης, οἱ ἐχθροὶ οὗτοι, ἀλλὰ πολλοὶ ἐξ αὐτῶν ἐπέμεινον σφαδάζοντες ἐπὶ τὴν ἀνεξαρτησίαν μέχρι τῆς ἐντελοῦς ἀποσυνθέσεώς των ἐντὸς τῆς εὐρείας Ἑλληνικῆς φυλῆς. Ἀπὸ τὴν ἔρευναν ἡμῶν ἐξάγεται πρὸς τούτοις ὅτι οἱ λόγοι τοῦ πατριάρχου ἐν μέρει ὑπηγορεύθησαν ἀπὸ σκοποὺς ἰδιάζοντας τῆς ἐκκλησίας, ἐν μέρει παρήχθησαν ἀπὸ ἄγνοιαν τῶν γεγονότων καὶ ἐν μέρει ἠντλήθησαν ἀπὸ πηγῆς ἀσαφοῦς καὶ ἀνυποστάτου. Ἠπατήθησαν ἄρα ὅσοι ἠθέλησαν νὰ βάλωσι βάσιν ἐπὶ τῆς μαρτυρίας ταύτης καὶ διὰ τῆς ἑρμηνείας αὐτῆς νὰ ἀναγάγωσι μέχρι τοῦ ἕκτου αἰῶνος τὴν πρώτην τῶν Σλάβων ἐγκατάστασιν εἰς τὴν Πελοπόννησον καὶ ἡ ἀπάτη αὕτη θέλει κατασταθῆ ἀρίδηλος ὅταν περιέλθωμεν εἰς τὴν ἀληθῆ ἐποχὴν καθ᾿ ἣν οἱ Σλάβοι ἐπῴκησαν τὸ πρῶτον εἰς τὴν Πελοπόννησον καὶ ἰδῶμεν πόσον πιθανώτεραι, λογικώτεραι καὶ σαφέστεραι εἶναι αἱ περὶ τῆς ἐποχῆς ταύτης πηγαὶ καὶ μαρτυρίαι. Ἀληθῆ ἐποχὴν τοῦ μεγάλου τούτου συμβεβηκότος δὲν ἐννοῶ τὸν ἕβδομον αἰῶνα, οὐδὲ παραδέχομαι τὴν περὶ τούτου γνώμην, μᾶλλον δὲ ἐικασίαν, τοῦ Κοπιτάρου, τὴν ὁποίαν, ὡς μὴ στηριζομένην εἰς μαρτυρίαν τινὰ, οὐδὲ νὰ ἀναφέρω ἤθελα νομίσει εὔλογον, ἐὰν δὲν ἐξεφράζετο ἀπὸ τὸν σοφὸν αὐτὸν ἄνδρα τὸν πολλὰ διαχύσαντα ἄλλα φῶτα ἐπὶ τοῦ προκειμένου καὶ ἐάν, καθὸ προκύψασα μετὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ συγγράμματος τοῦ Φαλλμεραϋέρου, δὲν ἀπεδείκνυεν ὡς ἐκ τούτου μόνου ὅτι καὶ ἄλλοι ἐκτὸς ἐμοῦ θεωροῦσι τὸ παρὰ τοῦ ἱστοριογράφου τοῦ Μωρέως ἀνακαλυφθέν, μᾶλλον δὲ κατὰ πρῶτον ἀναπτυχθὲν πατριαρχικὸν χωρίον, ὡς ἀνίσχυρον νὰ μᾶς ὁδηγήσῃ ἀσφαλῶς εἰς τὸν προςδιορισμὸν τῆς ἀμφισβητυμένης ἤδη ἐποχῆς. Εἰς τὴν περίεργον αὐτοῦ περὶ τῆς ἀρχαιοτάτης Σλαβικῆς διαλέκτου πραγματείαν [85], ὁ σοφὸς Σλαβιστὴς τῆς Βιέννης, μνημονεύσας τῆς ἐπὶ τοῦ Ἡρακλείου τοῦ βασιλέως ἐποικήσεως τῶν Χρωβάτων εἰς Δαλματίαν καὶ τῶν Σέρβλων εἰς τὰς παρὰ τοῦ Πορφυρογεννήτου καλουμένας οὕτω χώρας, Σερβλίαν καὶ Παγανίαν καὶ χώραν Ζαχλούμων καὶ Τερβουνίαν καὶ χώραν Καναλιτῶν [86], διαλαβὼν δὲ καὶ περὶ τῆς ἐπὶ Κωνσταντίνου τοῦ Πωγωνάτου τῷ 678 ἀπὸ Χ. ὑποδουλώσεως τῶν ἐν Μυσίᾳ Σλάβων ὑπὸ τῶν Βουλγάρων προςεπάγει τὰ ἑξῆς. Eo tempore non dubitamus, Bulgarorum evitandorum causa, frequentes Slavos trascendisse Haemum, ita ut. c. 687-758 scriptores Byzantini Slaviniam vix non sui juris memorent inter Thessalonicam et Haemum montem [87] . . . Imo eorundem Slavorum, fortasse jam inde ab adventu Croatarum et Serborum, examina alia consedisse per Thessaliam, ipsamque adeo Peloponnesum. [ 88]
Ὁ Βαρθολομαῖος Κοπιτάρος εἰκάζει ἄρα ὅτι καὶ ἀπὸ αὐτῆς τῆς ἐλεύσεως τῶν Χρωβάτων καὶ Σέρβλων εἰς τὴν Δαλματίαν τὴν Ἰλλυρίαν καὶ τὴν ἄνω Μυσίαν, τῆς γενομένης ἐπὶ Ἡρακλείου τοῦ βασιλέως, δηλαδὴ μεταξὺ τῶν ἐτῶν 610-640 ἀπὸ Χ. κατελθοῦσαι αἱ Σλαβικαὶ φυλαὶ ἐπῴκησαν εἰς τὴν Πελοπόννησον. Ἀλλ᾿ ὡς προεῖπον ἡ γνώμη αὕτη δὲν στηρίζεται, καθόσον ἠξεύρω, εἰς οὐδεμίαν ἀρχαίαν μαρτυρίαν. Ἀπεναντίας ἔχομεν πηγὴν ἀπρόςβλητον ἀπὸ τῆς ὁποίας ἐξάγεται ὅτι ἡ ἐποίκησις ἐγένετο πολὺ βραδύτερον· καὶ ἂν αἱ εἰκασίαι ᾖναι ἐπιτετραμμέναι ἐν ἐλλείψει πάσης πηγῆς, δὲν δύνανται βεβαίως νὰ κατισχύνωσι μαρτυριῶν σαφῶν. Ἡ γνώμη τοῦ Κοπιτάρου ἤθελεν εἶσθαι ὀρθή, ἐὰν δὲν περιελαμβάνετο εἰς αὐτὴν ἡ εἰκασία ὅτι ἡ ἐποίκησις ἐγένετο ἀπὸ αὐτῆς τῆς ἐλεύσεως τῶν Χρωβάτων καὶ Σέρβλων, ἐὰν δηλαδὴ ἁπλῶς ἔλεγεν ὅτι ἡ ἐποίκησις εἰς τὴν Πελοπόννησον ἦτο ἀποτέλεσμα τῆς πρώτης ἐκείνης μεταναστάσεως εἰς τὰς βορείους ἐπαρχίας τοῦ βυζαντινοῦ Κράτους, διότι εἶναι τῳόντι βέβαιον ὅτι τὸ ἱστορικὸν τοῦτο συμβεβηκὸς εἶναι μεταγενέστερον τῆς μεταναστάσεως ταύτης καὶ ὄχι προγενέστερον αὐτῆς, ὡς ἰσχυρίσθη ὁ Φαλλεραϋέρος καὶ παρεδέχθη ὁ Ζιγκεϊζένος.
Ἐν τῇ περὶ θεμάτων πραγματείᾳ αὐτοῦ, Κωνσταντῖνος ὁ Πορφυρογέννητος, [89] ὁμιλῶν περὶ τοῦ θέματος Πελοποννήσου καὶ διαλαβὼν ἐν ὀλίγοις περὶ τῆς προτέρας τύχης τῆς χερσονήσου ταύτης, ἐπάγει τὰ ἑξῆς. " Ἐσθλαβώθη δὲ πᾶσα ἡ χώρα καὶ γέγονε βάρβαρος, ὅτε ὁ λοιμικὸς θάνατος πᾶσαν ἐβόσκετο τὴν οἰκουμένην· ὁπηνίκα Κωνσταντῖνος ὁ τῆς κοπρία ἐπώνυμος τὰ σκῆπτρα τῆς τῶν Ῥωμαίων διεῖπεν ἀρχῆς." Ἡ λοιμώδης αὕτη νόσος ἐπέσκηψεν εἰς τὴν Ἑλλάδα τῷ 746 ἔτει, κατὰ τὸν Θεοφάνην [90]· ἄρα, κατὰ Κωνσταντῖνον Πορφυρογέννητον, ἡ ἐποίκησις τῶν Σλάβων εἰς τὴν Πελοπόννησον ἐγένετο περὶ τὰ μέσα τῆς ὀγδόης ἑκατονταετηρίδος. Αὐτὴν τὴν γνὠμην εἶχε παραδεχθῆ ὁ Γίββων [91]· αὐτὴν ἠσπάσθη καὶ ὁ Ῥῶσσος ἱστοριογράφος Καραμζῖνος [92]· αὐτὴν μόνην νομίζω ὅτι πρέπει νὰ θεωρήσωμεν καὶ ἡμεῖς ἀξίαν πίστεως, διότι ὁ Πορφυρογέννητος παρέχει πλείστας ἐγγυήσεις ἀκριβείας, διότι καὶ ὁ τρόπος τῆς ἐποικήσεως καὶ ἡ ἔκτασις αὐτῆς ἀναφαίνονται ἐν τῷ χωρίῳ τούτῳ, ὀρθῶς ἐννοουμένῳ, συνᾴδοντα μὲ τὰ πράγματα καὶ τὰς πιθανότητας πολὺ πλέον ἢ ἐν τῷ χωρίῳ τοῦ πατριάρχου, διότι, τέλος, ἡ μαρτυρία αὕτη συμβιβάζεται ἐντελῶς καὶ μὲ τὰς ἄλλας πληροφορίας ὅσας περὶ τῆς ἐποικήσεως καὶ εἰς τὴν Πελοπόννησον ἔχομεν.
Ὁ Κωνσταντῖνος ὁ Πορφυρογέννητος ἦτο εἷς ἐκ τῶν πολλῶν ἀνθρώπων εἰς τῶν ὁποίων τὸν προορισμὸν ἡ φύσις καὶ ἡ τύχη διεφώνησαν μεγάλως· ἡ φύσις κατέθεσεν εἰς τὴν καρδίαν του τὰ μυστήρια τῆς τέχνης καὶ τῆς ἐπιστήμης καὶ τὸν εἶπεν, ἔσο Προμηθεὺς τῆς πρὸ πολλοῦ ἀπολεσθείσης παιδείας καὶ φιλοκαλίας. [93] Ἡ τύχη ἔκαμεν αὐτὸν βασιλέα, ἀπαιτοῦσα παρ᾿ αὐτοῦ ῥώμην ψυχῆς καὶ τόλμην χαρακτῆρος τῶν ὁποίων ἐστερεῖτο. Ὁ Πορφυρογέννητος ἀνεδείχθη ἄρα βασιλεὺς μέτριος, ἢ μᾶλλον ὀνόματι μόνον βασιλεύς· ἀλλὰ διὰ τῆς εὐφυΐας καὶ φιλοπονίας του κατέθεσεν εἰς τὸ ταμεῖον τῆς ἐπιστήμης θησαυροὺς οἵτινες μόλον τὸ μίγμα τὸ ὁποῖον δύνανται νὰ περιέχωσιν, ἀποτελοῦσιν οὐχ ἧττον πλοῦτον μέγαν καὶ ἀνεκτίμητον. Πολλοὶ τὸν κατέκριναν διότι ταχθεὶς ἡγεμὼν κράτους τοιούτου ἀφῆκεν οἰκειοθελῶς τὰς ἡνίας τοῦ πολιτεύματος εἰς χεῖρας Ἄλλων· [94] ἀλλὰ τὸ καθ᾿ ἡμᾶς νομίζομεν ὅτι κ᾿ ἐὰν ὁ Πορφυρογέννητος ἀνεδεικνύετο ἄλλος Βασίλειος Μακεδὼν ἢ Βασίλειος δεύτερος, τὸ Βυζάντιον δὲν ἤθελε βεβαίως πλέον σωθῆ· ἐνῷ, χωρὶς τῶν συγγραφῶν του, ἠθέλομεν στερηθῆ τῶν φώτων ὅσα ἤδη ἔχομεν περὶ τῆς σκοτεινοτάτης καὶ ἀμαθεστάτης ταύτης ἐποχῆς.
Ἰδίως πολύτιμα εἶναι τὰ ἱστορικὰ ἔργα τοῦ Πορφυρογεννήτου. [95] Καὶ αὐτοὶ ἐκεῖνοι ὅσοι δὲν ἠθέλησαν νὰ ἀναγνωρίσωσι τὴν ἀξίαν τῶν ἄλλων αὐτοῦ συγγραφῶν, ἠναγκάσθησαν νὰ ὁμολογήσωσιν ὅτι αἱ περὶ τῶν βαρβάρων ἐθνῶν ἔρευναί του εἶναι ἀκριβεῖς. [96] Αἱ ἔρευναι αὗται ταμιευθεῖσαι κυρίως εἰς τὴν πρὸς τὸν ἴδιον αὐτοῦ υἱὸν Ῥωμανὸν ἐπιγεγραμμένην συγγραφήν του, περιλαμβάνουσαν ὅλα τὰ ἔθνη μὲ τὰ ὁποῖα τὸ Βυζάντιον εἶχε σχέσιν τινὰ ἐπὶ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ἑπομένως καὶ τὰ Σλαβικά. Ὁ Πορφυρογέννητος διηγεῖται πότε κατὰ πρῶτον ἐνεκατεστάθησαν αἱ Σλαβικαὶ φυλαὶ ἐντὸς τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους, ὁποῖαι ἦσαν αἱ φυλαὶ αὗται, ποίους εἶχον ἀρχηγούς, πῶς καὶ εἰς τίνας χώρας ἐπῴκησαν, πῶς ἐδιοικοῦντο, εἰς τίνας σχέσεις διετέλουν μετὰ τοῦ Βυζαντίου καὶ ἀμοιβαίως μεταξύ των κλπ. Εἶναι βέβαιον ὅτι ὁ Βασιλεὺς ἤντλησε πολλὰ ἀπὸ τῶν αὐτοκρατορικῶν ἀρχείων τοῦ Βυζαντίου καὶ ὅτι ἐν γένει κατέβαλε τοὺς μεγαλῃτέρους κόπους πρὸς τὴν συλλογὴν καὶ ἐξέλιγξιν τῶν ὁποίων μᾶς δίδει πληροφοριῶν. Τοιοῦτος εἶναι ὁ συγγραφεὺς ὅςτις μᾶς διδάσκει, μεταξὺ ἄλλων, ὅτι οἱ Σλάβοι ἐπῴκησαν τὸ πρῶτον εἰς τὴνΠελοπόννησον περὶ τὰ μέσα τοῦ ὀγδόου αἰῶνος. Ἐλπίζω ὅτι κανένας δὲν θέλει θεωρήσει τὴν μαρτυρίαν ταύτην ἀνθρώπου ἀσχοληθέντος ἰδίᾳ περὶ τοῦ σπουδαίου τούτου ἀντικειμένου, ἔχοντος ἄπειρα μέσα τοῦ νὰ ἐξακριβώσῃ τὴν ἀλήθειαν, καὶ τοῦ ὁποίου ἡ ἀκρίβεια ἀναγνωρίζεται παρὰ πάντων, ἰσόσταθμον μὲ τὰς ἐπιπολαίους καὶ ἀβασανίςους ῥήσεις τῶν ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων.
Ἀλλ᾿ ὅ,τι μάλιστα συνηγορεῖ ὑπὲρ τῆς μαρτυρίας τοῦ Πορφυρογεννήτου εἶναι αὐτὴ αὕτη ἡ μαρτυρία του. Εἶπον ἤδη ὅτι καὶ ἡ ἔκτασις τῆς ἐποικήσεως καὶ ὁ τρόπος αὐτῆς ἀναφάινονται ἐν τῷ χωρίῳ τούτῳ, ὀρθῶς ἐννοουμένῳ, συνᾴδοντα μὲ τὰ πράγματα καὶ μὲ τὰς πιθανότητας. Καὶ πρῶτον περὶ τῆς ἐκτάσεως τῆς ἐποικήσεως.Ὁ Πορφυρογέννητος λέγει, "ἐσθλαβώθη δὲ πᾶσα ἡ χώρα καὶ γέγονε βάρβαρος." Ἡ ῥῆσις αὕτη παρεξηγήθη ἀπὸ ἀμφοτέρους τοὺς εἰδικοὺς ἱστοριογράφους τῆς ἐν τῷ μεσαιῶνι Ελλάδος. Ὁ Φαλλμεραϋέρος βεβαιοῖ ὅτι ὁ Πορφυρογέννητος ἐν τῷ χωρίῳ τούτῳ λέγει τὰ ἑξῆς· Der ganze Peloponnes wurde nach dieser verheerenden Seuche slavinisiret und völlig [97] barbarisch. (σελ. 209) καὶ ὁ Ζιγκεϊζένος μεταφράζει τὸ χωρίον ἐπίσης διὰ τοῦ die ganze Landschaft, der ganze Pelop onnes (σ. 741 καὶ 742) κλπ. ἀλλ᾿ ὁ Πορφυρογέννητος δὲν λέγει ὅτι ἐσθλαβώθη οὔτε πᾶσα ἡ Πελοπόννησος, οὔτε ὁλόκληρον τὸ θεμα τοῦτο· λέγει ἁπλῶς ἐσθλαβώθη δὲ πᾶσα ἡ χώρα, ὅπερ διαφέρει ὁπωσοῦν. Ἡ λέξις χώρα εἶναι, ὡς γνωστὸν ἐκ τῶν πλανητῶν ἐκείνω ὅρων οἵτινες μὴ εὐχαριστούμενοι εἰς ὃ ἅπαξ ἐτάχθησαν μεταβάλλουσιν ἀκαταπαύστως θέσιν καὶ σημασίαν. Ἀναχωρήσασα ἀπὸ τοῦ στενοῦ χώρου ὅσον κατέχει τὸ σῶμα τοῦ ἀνθρώπου, ἐξετάθη εἰς τὸν ἀγρὸν τὸν ὁποῖον οὗτος καλλιεργεῖ καὶ τελευταῖον περιέλαβεν ὅλην τὴν εὐρεῖαν ἐπικράτειαν ἐντὸς τῆς ὁποίας κατοικεῖ. Φθάσασα δὲ εἰς τὸν ἀνώτατον τοῦτον ὅρον τῆς φιλοδοξίας της, ἡ λέξις δὲν ἐκορέσθη ποικίλλουσα κατάστασιν, ἀλλ᾿ ἤδη στασιάσασα πρὸς ἑαυτὴν ἠθέλησε νὰ σημάνῃ ὁτὲ μὲν τὸ ἐκτὸς τῶν πόλεων ἐπικρατείας τινος ἢ ἐπαρχίας ἀτείχιστον πεδίον ἤτοι τὰ ἄλλως ὕπαιθρα λεγόμενα, ὁτὲ δὲ τὰς πόλεις κατ᾿ ἀντίθεσιν τοῦ ὑπαίθρου πεδίου. [98] Ἡ λέξις χώρα σημαίνει συχνότατα εἰς τοὺς ἀρχαίους συγγραφεῖς τὸ ἀτείχιστον πεδίον· " Ὁ δὲ Ἀγησίλαος, ἐπεὶ ἀφίκετο ἅμα μετοπώρῳ εἰς τὴν τοῦ Φαρναβάζου σΦρυγίαν, τὴν μὲν χώραν ἔκᾳε καὶ ἐπόρθει, πόλεις δὲ τὰς μὲν βίᾳ, τὰς δὲ ἑκούσας προςελάμβανε·" λέγει Ξενοφῶν [99] καὶ πάλιν ὁ αὐτός. " Καὶ τὸ ἀπὸ τούτου, περιϊὼν κατὰ τὴν χώραν, ἔκοπτε καὶ ἔκᾳε. Πρὸς ἐνίας δὲ τῶν πόλεων καὶ προςέβαλεν, οὐ μὴν εἷλέ γε οὐδεμίαν." [100]
Διετηρήθη δὲ ἡ ἔννοια αὕτη καὶ ἐν τῷ μεσαιῶνι. Εὐνάπιος ὁ Σαρδιανὸς εἰς τὴν μετὰ Δέξιππον ἱστορίαν του λέγει "πόλεις γοῦν εὐαρίθμητοι καὶ ὀλίγαι τινες διεσώθησαν καὶ ἔτι σώζονται τειχῶν ἕνεκεν καὶ οἰκοδομημάτων· ἡ δὲ χώρα καὶ τὸ πλεῖστον ἀπανάλωται καὶ ἐστὶν ἀοίκητον καὶ Ἄβατον διὰ τὸν πόλεμον." [101]
Καὶ εἰς αὐτὰ μὲν τὰ παραδείγματα, ἡ σημασία τῆς χώρας εἶναι πρόδηλος, διότι ὑπάρχει ῥητὴ ἀντίθεσις αὐτῆς πρὸς τὰς πόλεις. Ἀλλὰ κατὰ τὴν σοφὴν παρατήρησιν Ἐῤῥίκου τοῦ Στεφάνου, ἐν γένει ἡ λέξις καὶ μὴ φέρουσα μεθ᾿ αὐτῆς τὴν ἀντίθεσιν ταύτην δύναται νὰ ἐξηγηθῇ πολλάκις εἰς τὴν ἀνωτέρω σημασίαν· καὶ ἰδίως οἱ ἱστορικοὶ ὁμιλοῦντες περὶ τῆς ὑπὸ ἀλλοτρίων ἐθνῶν ἐρημώσεως χώρας τινὸς μεταχειρίζονται συνήθως τὴν λέξιν ταύτην εἰς τὴν ἔννοιαν τοῦ ὑπαίθρου, τοῦ ἀνοικτοῦ πεδίου. [102]
Εἰς αὐτὴν τὴν ἔννοιαν μετεχειρίσθη ἀναμφιβόλως καὶ ὁ Πορφυρογέννητος τὴν λέξιν ἐν τῷ προκειμένῳ μέρει τῆς συγγραφῆς του, λέγων ὅτι ἐσθλαβώθ ὄχι ὅλη ἡ Πελοπόννησος οὐδ᾿ ὅλον τὸ θέμα τῆς Πελοποννήσου, ἀλλὰ ἡ χώρα, ὃ ἐστι τὸ ὕπαιθρον, τὸ ἀτείχιστον πεδίον. Καὶ τῷ ὄντι ἡ μαρτυρία του αὕτη προςεγγίζει πολὺ εἰς τὰ πράγματα Φαλλμεραϋέρου (σελ. 54-56) ὅτι αἱ πόλεις καὶ τὰ τετειχισμένα μέρη δὲν φέρουσι κἀνὲν ἴχνος Σλαβισμοῦ. [103]
Ἐσθλαβώθη δὲ πᾶσα ἡ χώρα τῆς Πελοποννήσου, κατὰ τὸν Πορφυρογέννητον, ὅτε ὁ λοιμικὸς θάνατος πᾶσαν ἐβόσκετο τὴν οἰκουμένην, βασιλεύοντος Κωνσταντίνου τοῦ Κοπρωνύμου. Τί ἠθέλησε νὰ σημάνῃ διὰ τούτου ὁ Πορφυρογέννητος; τὴν ἐποχὴν μόνην τῆς ἐποικήσεως ἢ καὶ τὸν τρόπον αὐτῆς; Καὶ ἐνταῦθα γεννᾶται τὸ σπουδαῖον ζήτημα, τίνι τρόπῳ ἐγένετο ἡ ἐποίκησις τῶν Σλάβων ἐν γένει εἰς τὸ Βυζαντινὸν κράτος καὶ ἰδίᾳ εἰς τὴν Πελοπόννησον; Διὰ κατακτήσεων, διὰ πολεμίων καὶ καταστρεπτικῶν εἰςβολῶν, ἢ δι᾿ εἰρηνικῶν μεταναστάσεων καὶ συμβάσεων;
Ἐλάβομεν ἤδη ἀφορμὴν νὰ ἐκθέσωμεν τὴν περὶ τούτου γνώμην τοῦ Φαλλμεραϋέρου. Εἴδομεν ἀνωτέρω ὅτι κατ᾿ αὐτόν, ἡ Πελοπόννησος κατεκτήθη καὶ κατετροπώθη διὰ μακρᾶς σειρᾶς καταστρεπτικῶν εἰςβολῶν τῶν Σλάβων, οἵτινες κατέστρεψαν τοὺς ἀρχαίους κατοίκους της καὶ ἐδέσποσαν αὐτῆς ἀνιλεῶς. Ὁ Κοπιτάρος δὲν εἶναι αὐτῆς τῆς γνώμης· " Παραδέχομαι, λέγει, ὅτι πολλοὶ Σλάβοι ἐπῴκησαν εἰς τὴν ἀπὸ τοῦ Ἴςρου μέχρι τῆς Μαλέας χερσόνησον· ἀλλὰ νομίζω τὴν ἐποίκησιν ταύτην γενομένην πολὺ εἰρηνικώτερον ἀφ᾿ ὅτι φρονεῖ ὁ Φαλλμεραϋέρος, ὅςτις ὁμιλῶν περὶ τῶν εἰς Γερμανίαν μεταναστευσάτων Σλάβων δὲν δύναται καὶ ὁ ἴδιος νὰ μὴ ὁμολογήσῃ, ἂν καὶ πρὸς βλάβην τοῦ συστήματός του, τὴν ἱστορικὴν ταύτην ἀλήθειαν, ὅτι ἅμα μεταναστεύσαντες ἐδόθησαν εἰς τὴν γεωργίαν, ἔκτισαν πόλεις καὶ χωρία, ἐστόλισαν μ᾿ ἐπαύλεις τὰς ἐρημοτέρας φάραγγας καὶ κοιλάδας, ἠσχολήθησαν μ᾿ ἐπιτηδειότητα καὶ δραστηριότητα περὶ τὴν κτηνοτροφίαν, τὸ ἐμπόριον καὶ τὰς τέχνας καὶ ἐν γένει ἐφάνησαν δραστηριώτεροι ὅλων τῶν Γερμανικῶν καὶ Λατινικῶν φυλῶν, εἴτε διότι προτοῦ ἀποίκησωσι πρὸς μεσημβρίαν καὶ δυσμάς, εἶχον ἤδη βαθμόν τινα πολιτισμοῦ, εἴτε διότι ἐκινοῦντο ἀπὸ ζωηρὸν αἴσθημα μιμήσεως καὶ κατενόησαν τὴν νέαν αὐτῶν θέσιν ταχύτερον παρὰ τοὺς Ἄβαρας καὶ τὰς ἄλλας φυλὰς ὅσαι ἄφευγον τὴν γεωργίαν καὶ τοὺς μόχθους τοῦ βίου Χάρις εἰς τὴν ἀθλιότητα τῆς Βυζαντινῆς Κυβερνήσεως, κανὸς τόπος δὲν ἔλειπεν εἰς τὰς Εὐρωπαϊκάς της ἐπαρχίας, ἀπὸ αὐτῆς τῆς ἀρχῆς τῆς μεταναστάσεως. . . Καὶ αὐτὴ ἡ παρὰ τοῦ Φαλλμεραϋέρου ὑποδεικνυόμενη περίστασις ὅτι τὰ Σλαβικὰ χωρία ἐκτίσθησαν ὄχι εἰς τὴν θέσιν τῶν Ἑλληνικῶν ἀλλὰ πλησίον αὐτῶν, ἀποδεικνύει ὅτι τὰ ἀρχαῖα χωρία ὑφίσταντο ὅτε τὰ νέα ἐκτίσθησαν καὶ ἑπομένως ὅτι ἡ ἐποίκησις ἐγένετο εἰρηνικῶς· ἐννοεῖται ὅτι ἐν τῷ μεταξὺ δὲν ἔλειπον καὶ σχέσει βίαιαι, τοῦτο τὸ ἀποδεικνύει ἡ κατὰ τὸ 807 ἔτος ἥττα τῶν Σλάβων καὶ ὁ φόρος τὸν ὁποῖον ἐτάχθησαν νὰ πληρόνωσιν εἰς τὴν ἐν Πάτραις ἐκκλησίαν τοῦ Ἁγ. Ἀνδρέου· ὅ,τι δὲν δυνάμεθα νὰ παραδεχθῶμεν εἶναι ὁ ἄσκοπος καὶ καταστρεπτικὸς πόλεμος τὸν ὁποῖον πρεσβεύει ὁ Φαλλεμραϋέρος· τοιαῦται συμφοραὶ δὲν διαφεύγουσιν εὐκόλως τὴν ἱστορίαν· ὅ,τι τὴν διαφεύγει εἶναι αἱ εἰρηνικαὶ καὶ βαθμιαῖαι καὶ ἐπανειλημμέναι μεταναστάσεις τῶν ὁποίων τὰ ἀποτελέσματα δὲν γίνονται ἐπαισθητὰ εἰμὴ μετὰ πολὺν χρόνον." [104]
Τὸ εὐφυέστατα ἐκτεθειμένον τοῦτο σύστημα τοῦ Κοπιτάρου παρηκολούθησε καὶ ὁ Ζιγκεϊζένος, μολονότι αἱ ἀκατάπαυστοι ἀμφιβολίαι του δεικνύουν ὅτι ἔχει περὶ τοῦ πράγματος ἀκόμη δισταγμούς τινας. "Αἱ συνεχεῖς θύελλαι, λέγει, αἴτινες ἐπέσκηψαν ἐντὸς τῆς προηγουμένης ἑκατονταετηρίδος (δηλαδὴ τῆς ἕκτης) εἰς τὰς ἀρκτικὰς τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους ἐπαρχίας. δὲν ἐτάραξαν ἢ ὀλίγον μόνον ἐτάραξαν τὴν Ελλάδα, τὴν Πελοπόννησον καὶ τὰς παρακειμένας νήσους. Τὰ λέιψανα τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ, πιεζόμενα πρὸς μεσημβρίαν ὑπὸ τῶν βαρβαρικῶν εἰςβολῶν τῶν παρελθουσῶν ἑκατονταετηρίδων, ἀπέκτησαν δι᾿ εἰρηνικῶν σχέσεων μετὰ τῶν ἐποίκων νέαν δύναμιν καὶ ῥώμην τὴν ὁποίαν ἐζήτησαν θαῤῥαλέως νὰ μεταχειρισθῶσιν πρὸς ὑπεράσπισιν τῆς θρησκευτικῆς καὶ διανοητικῆς ὑπάρξεώς των, μεταπλασθείσης ἤδη ἐπὶ τὸ ὁριστικώτερον καὶ ἰσχυρότερον ὑπὸ τὴν κραταιὰν ἐπιῤῥοὴν τοῦ Χριστιανισμοῦ. [105]
Καὶ ταῦτα μὲν ἔχουσι σαφῶς, ἀλλὰ κατωτέρω (σ. 742) ὁ συγγραφεὺς ὁμιλῶν περὶ τοῦ χωρίου τοῦ Πορφυρογεννήτου τοῦ διαλαμβάνοντος πότε ἐσθλαβώθη ἡ Πελοπόννησος, ἐμπίπτει περὶ τῆς ἐννοίας αὐτοῦ εἰς δεινοὺς δισταγμούς· "Τὸ χωρίον τοῦτο δὲν μᾶς πληροφορεῖ, λέγει, οὔτε περὶ τοῦ εἴδους καὶ τῆς διευθύνσεως οὔτε περὶ τῆς ἐκτάσεως καὶ τοῦ τέλους τῶν Σλαβικῶν αὐτῶν εἰςβολῶν· δὲν ἠξεύρομεν ἂν τὰ στίφη τὰ ἀφιχθέντα εἰς τὴν Πελοπόννησον ἀφῆκαν τῳόντι ἀποσπάσματα τινὰ εἰς τὰς βορείους ἐπαρχίας εἰς τὴν Θεσσαλίαν καὶ τὴν Ἤπειρον, εἰς τὴν Βοιωτίαν καὶ τὴν Ἀττικὴν, εἰς τὴν Φωκίδα καὶ τὴν Λοκρίδα, εἰς τὴν Αἰτωλίαν καὶ τὴν Ἀκαρνανία, οὐδὲ δυνάμεθα νὰ προςδιορίσωμεν εἰς ποίας ἐπαρχίας τῆς Πελοποννήσου ἰδίως ἐξατάθησαν τὰ Σλαβικὰ καταστήματα, ἂν τοῦτο ἔγινεν εἰρηνικῶς ἢ οἱ ἔποικοι ἠναγκάσθησαν νὰ κυριεύσωσι διὰ τῶν ὅπλων τὴν χώραν καὶ τὰς κατοικίας των καὶ εἰς τίνας ἐν γένει σχέσεις διετέλεσαν κατ᾿ ἀρχὰς μετὰ τῶν ἀρχαίων κατοίκων."
Μικρὸν δὲ κτωτέρω, ἐπανέρχεται ὁ συγγραφεύς μας ὁριστικῶς εις τὴν περὶ εἰρηνικῆς ἐποικήσεως γνώμην του λέγων τὰ ἑξῆς. " Ἡ ὕπαρξις Σλαβικῶν ἐποίκων εἰς τὴν Ἑλλάδα καὶ εἰς τὴν Πελοπόννησον εἶναι ἀναμφίβολος· κατασταθέντες καὶ ἐξαπλωθέντες αὐτόθι, οὗτοι ἀπετέλεσαν ἀπέναντι τῶν ἀρχαίων κατοίκων ἰδίας κοινότητας, ἤγειρον παρὰ τὰς Ἑλληνικοῤῥωμαϊκὰς πόλεις καὶ κώμας νέας Σλαβικὰς κατοικίας, καὶ ἐν γένει ὅπου ἡ ἐπιῤῥοή των ὑπερίσχυσε, μετωνόμασαν κατὰ τὴν ἰδίαν γλῶσσαν, καὶ ὄρη καὶ ποταμοὺς καὶ κοιλάδας καὶ ἐπαρχίας. Ἄλλως τε ἡ ἀνωτέρω ἐκτεθεῖσα γνώμη ὅτι αἱ ἐποικήσεις τῶν Σλάβων εἰς τὴν Ἑλλάδα καὶ εἰς τὴν Πελοπόννησον ἐγένοντο κατὰ μικρὸν καὶ τὸ πλεῖστον εἰρηνικῷ τῷ τρόπῳ δύναται, νομίζω, νὰ ὑποστηριχθῇ πρὸ πάντων ὡς πρὸς τὰς ἐπὶ Κοπρωνύμου μεταναστάσεις αἵτινες βεβαίως δὲν ἐπεριορίσθησαν εἰς τὰ ἔτη 746 καὶ 747. Οὕτω καὶ μόνον δύνανται νὰ ἐξηγηθῶσιν ἀφ᾿ ἑνὸς ἡ ἀπαρατήρητος ἀρχὴ τῆς βραδύτερον ἀποκαλυφθείσης μεγάλης Σλαβικῆς μεταβολῆς καὶ ἀφ᾿ ἑτέρου αἱ ἐπὶ τῆς Ἑλληνικῆς γῆς τύχαι τῶν Σλαβικῶν φυλῶν καθόσον ἱστορικῶς δυνάμεθα νὰ τὰς παρακολουθήσωμεν."
Τὸ ὁριστικὸν λοιπὸν σύστημα τοῦ Ζιγκεϊζένου συμφωνεῖ μὲ τὸ τοῦ σοφοῦ Κοπιτάρου. Ἡ ἐποίκησις ἐγένετο τὸ πλεῖστον εἰρηνικῶς· τοῦτο ἐξάγεται κατ᾿ αὐτοὺς ἰδώς ἀπὸ τὴν σιωπὴν ὅλων τῶν ἱστοριογράφων περὶ τῆς ἀρχῆς τῆς ἐποικήσεως ταύτης, ἐξάγεται πρὸς τούτοις ἀπὸ τὴν παράλληλον ὕπαρξιν Σλαβικῶν καὶ Ἑλληνικῶν καταστημάτων ἐπὶ τῆς Ἑλλάδος καὶ ἐκ τῆς ὑποτελοῦς θέσεως εἰς τὴν ὁποίαν ἀναφαίνονται οἱ Σλάβοι ἐν τῇ Ἑλληνικῇ ἱστορίᾳ. Μὲ τὴν γνώμην ταύτην συμφωνῶ τόσῳ μᾶλλον ὅσῳ νομίζω ὅτι ὑπαχουσι καὶ ἄλλοι πολλοὶ λόγοι ὑπὲρ αυτῆς μαχόμενοι καὶ ὅτι ἰδίως ἡ ἀρχὴ τῆς ἐποικήσεως δὲν ἔμεινεν ἀπαρατήρητος, ἀλλ᾿ ἐξιστορήθη ἀκριβέστατα ὑπὸ τοῦ Πορφυρογεννήτου.
Πρὸ πάντων πρέπει νὰ διακρίνωμεν τὰς ἐπιδρομὰς ἀπὸ τὰς ἐποικήσεις. Αἱ ἐπιδρομαὶ τῶν Σλαβικῶν φυλῶν ἐγένοντο δι᾿ ὅλου σχεδὸν τοῦ ἕκτου αἰῶνος, ἡ δὲ ἐποίκησις ἀρξαμένη εἰς τὰς βορείους ἐπαρχίας τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους κατὰ τὸν ἕβδομον, ἔφθασεν εἰς τὴν Πελοπόννησον περὶ τὰ μέσα τοῦ ὀγδόου αἰῶνος. Αἱ ἐπιδρομαὶ ὑπῆρξαν κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ ἧττον καταστρεπτικαί, χωρὶς ὅμως ν᾿ ἀφήσωσι οὐδὲν μόνιμον ἴχνος ἐπὶ τῆς Ἑλληνικῆς γῆς· αἱ ἐποικήσεις ἐγένοντο εἰρηνικῶς, καὶ ἔσχον οὐσιώδη ἐπιῤῥοὴν ἐπὶ τῆς τύχης τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ. Ἄλλα αἴτια ἐπροκάλεσαν τὰς πρώτας ἄλλας τὰς δευτέρας. Ἂς διεξέλθωμεν ἤδη ἐπιτροχάδην τὴν ἱστορίαν καὶ τούτων καὶ ἐκείνων.
Αἱ ἐπιδρομαὶ τῶν κυρίως Σλάβων φαίνεται ὅτι ἤρχισαν εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς [106] ἢ μικρὸν πρὸ τῆς βασιλείας τοῦ μεγάλου Ἰουστινιανοῦ· εἶναι δὲ βέβαιον ὅτι δὲν ἔπαυσαν ἔκτοτε ἐκ διαλειμμάτων μαστίζουσαι τὰς εὐρωπαϊκὰς ἐπαρχίας τοῦ Βυζαντίου δι᾿ ὅλου τοῦ ἕκτου αἰῶνος. Ἰδοὺ πῶς ἐκφράζεται ἐν γένει περὶ αὐτῶν ὁ Προκόπιος, ὡς πρὸς τὸ μεγαλῄτερον μέρος τῆς βασιλείας τοῦ Ἰουστινιανοῦ. "Ἰλλυριοὺς δὲ καὶ Θρᾴκην ὅλην, εἴη δ᾿ ἂν ἐκ κόλπου τοῦ Ἰονίου μέχρι εἰς τὰ Βυζαντίων προάστεια, Οὗννοι τε καὶ Σκλαβηνοὶ καὶ Ἄνται σχεδὸν ἀνὰ πᾶν καταθέοντες ἔτος ἐξ οὗ Ἰουστινιανὸς παρέλαβε τὴν Ῥωμαίων ἀρχήν, ἀνήκεστα ἔργα εἰργάσαντο τοὺς ταύτῃ ἀνθρώπους· πλέον γὰρ ἐν ἑκάστῃ ἐςβολῇ οἶμαι ἢ κατὰ μυριάδας εἴκοσιν εἶναι, τῶν τε ἀνῃρημένων καὶ ήνδραποδισμένων ἐνταῦθα Ῥωμαίων. . . οὐμέν τοι οὐδὲ Πέρσαις ἢ Σαρακηνοῖς ἢ Οὕννοις ἢ τῶν Σκλαβηνῶνγένει ἢ τῶν Ἄλλων βαρβάρων τισὶν ἀκραιφνέσιν ἐκ Ῥωμαίων τῆς γῆς ξυνηνέχθη ἀπαλλαγῆναι· ἔν τε γὰρ τοῖς ἐφόδοις καὶ πολλῳ μᾶλλον ἔν τε πολιορκίαις καὶ ξυμβολαῖς, ἐναντιώμασι πολλοῖς προςεπταικότες, οὐδὲν τι ἧσσον ξυνδιεφθάρησαν." [107] Ὁ ἀριθμὸς τῶν εἴκοσι μυριάδων αἵτινες κατ᾿ ἔτος ἀνῃροῦντο καὶ ἠνδραποδίζοντο· εἶναι πρόδηλος ὑπερβολὴ [108] τοῦ Προκοπίου, διότι κατὰ τὴν τὴν ὀρθὴν παρατήρησιν τοῦ Γίββωνος, ὑποτίθησι τὴν ἐξαφάνισιν 6,000,000. καὶ ἐπέκεινα ἀνθρώπων, μικρὸν δηλαδὴ ὀλιγωτέρων ἀφ᾿ ὅσους κατοίκους ἔχει σήμερον ὅλη η ἀπὸ τοῦ Ἴστρου μέχριτῆς Μαλέας μεγάλη χερσόνησος. Ὅπως ὅμως κ᾿ ἐὰν ᾖναι φαίνεται βέβαιον ὅτι αἱ ἐπιδρομαὶ αὗται τῶν Σλάβων ἐσυνωδεύθησαν μὲ μεγάλας καταστροφάς· διαβαίνοντες συχνὰ τὸν Ἴστρον, οὗτοι ἐλεηλάτουν τὴν χώραν ἐπολιόρκουν καὶ ἐκυρίευον ἐνίοτε πόλεις καὶ φρούρια καὶ πολλάκις ἀπῆγον οἴκαδε μέγαν ποσὸν δούλων καὶ λείας. Ἀλλ᾿ εἶναι οὐχ ἧττον βέβαιον ὅτι δὲν κατεστάθησαν, δὲν ἐκατοίκησαν καθ᾿ ὅλην ἐκείνην τὴν ἐποχὴν οὐδαμοῦ τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους, μονίμως· εἰςέβαλλον, ἐλεηλάτουν, ἀλλ᾿ ἢ κατεστφοντο ἢ ἀπήροντο. Αἱ μαρτυρίαι τοῦ Προκοπίου, τοῦ Ἀγαθίου, τοῦ Μενάνδρου καὶ τοῦ Σιμοκάττου δὲν ἀφίνουσι περὶ τούτου οὐδεμίαν ἀμφιβολίαν, μηδὲ δύνανται νὰ κατισχύσωσιν αὐτῶν ἡ αὐθέκαστος γνώμη τοῦ Φαλλμεραϋέρου βεβαιοῦντος τὸ ἐναντίον, καὶ αἱ ἀμφίῤῥοποι εἰκασίαι τοῦ Ζιγκεϊζένου. Πρὶν ἢ ἐξετάσωμεν τὰς νεωτέρας ταύτας δόξας, ἂς διεξέλθωμεν τοὺς ἀρχαίους συγγραφεῖς.
Ὁ Προκόπιος διηγεῖται ἂν ὄχι ὅλας ὅμως βεβαίως τὰς σημαντικωτέρας εἰςβολὰς τῶν Σλάβων ὅσαι μέχρι τοῦ 552 ἔτους συνέβησαν καὶ ὄχι μόνον εἰς κἀνὲν μέρος τῶν διηγήσεών του δὲν λέγει ὅτι οἱ Σλάβοι ἐνεκατεστάθησαν κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην ἐντὸς τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους, ἀλλ᾿ ἀπεναντίας ᾀείποτε ἔχει τὴν πρόνοιαν τοῦ νὰ προςεπιφέρῃ ὅτι ἡ κατεςρέφοντο καὶ αὐτοὶ ἢ ἀπεχώρουν μετὰ τὴν εἰσβολὴν των εἰς τὰ ἴδια. Οὕτως ἐξιστορήσας τὴν μεγάλην Οὐννικὴν εἰςβολὴν τοῦ 540 ἔτους, τὴν ὁποίαν ἀναφέρω ἐνταῦθα διότι πιθανῶς ἔλαβον εἰς αὐτὴν μέρος καὶ Σλαβικαὶ φυλαὶ καὶ διότι οἱ Βυζαντινοὶ ἐνίοτε ἐσύγχεον τοὺς Οὕννους μὲ τοὺς Σλάβους [109] ἐπιφέρει. " Καὶ τότε χρήματα ἔχοντες, αἰχμαλώτων τε μυριάδας δύο καὶ δέκα ἀπαγόμενοι, ἐπ᾿ οἴκου παντες ἀνεχώρησαν." [110] Οὕτω καὶ ἄλλην τῶν Οὕννων εἰςβολὴν διηγούμενος, τελευτᾷ λέγων " ξὺν πάσῃ τῇ λείᾳ ἐπ᾿ οἴκου ἀπεκομίσθησαν. " [111] Οὕτω τέλος τῶν Θερμοπυλῶν ν᾿ ἀναχαιτίσῃ δὲν ἐδυνήθη προςεπάγει. "Οὕτω τε σχεδὸν ἅπαντας Ἕλληνας, πλὴν Πελοποννησίων διεργασάμενοι ἀπεχώρησαν·" [112]
Τὰ αὐτὰ βλέπομεν καὶ εἰς τὰς ἐπιδρομὰς τῶν κυρίως Σλαβικῶν φυλῶν. Περὶ τὰς ἀρχὰς τῆς βασιλείας τοῦ Ἰουστινιανοῦ Ἄνται, φυλὴ Σλαβικὴ [113] διαβάντες στρατῷ μεγάλῳ τὸν Ἴστρον εἰςέβαλον εἰς τὴν γῆν τῶν Ῥωμαίων· ἀλλ᾿ ὁ ἀνεψιὸς τοῦ αὐτοκράτορος Γερμανός, τυγχάνων τότε στρατηγὸς τῆς Θρᾴκης καὶ ἐλθὼν εἰς χεῖρας μετὰ τοῦ ςρατοῦ τῶν πολεμίων καὶ νικήσας αὐτοὺς κατὰ κράτος "σχεδὸν τι ἅπαντας ἔκτεινε. " [114] Τῷ 546 ἔτει ἔγινε μεγάλη Σλάβων εἰςβολή, ἀλλ᾿ οἱ ἐχθροὶ οὗτοι κατετροπώθησαν ὑπὸ τῶν συμμάχων τοῦ Βυζαντίου Ἐρούλων. "Βαρβάρων γὰρ Σκλαβηνῶν πολὺς ὅμιλος ἔτυχον ἔναγχος διαβάντες μὲν ποταμὸν Ἴστρον, ληϊσάμενοι δὲ τὰ ἐκείνη (Θρᾴκη) χωρία καὶ Ῥωμαίων ἐξανδραποδίσαντες πάμπολυ πλῆθος· οἷς δὴ Ἔρουλοι ἐκ τοῦ αἰφνιδίου ἐς χεῖρας ἐλθόντες, νικήσαντες τε παρὰ δόξαν μέτρῳ σφᾶς πολλῷ ὑπεραίροντας, αὐτούς τε κτείνουσι καὶ τοὺς αἰχμαλώτους ἐς τὰ οἰκεῖα ξύμπαντας ἀφῆκαν ἰέναι·" [115]
Τῷ 548 ἔτει Σκλαβηνῶν στράτευμα εἰςέβαλεν εἰς τὴν Ἰλλυρίαν καὶ μολονότι οἱ ἄρχοντες τῶν Ἰλλυριῶν δὲν ἐτόλμησαν νὰ ἔλθωσι εἰς χεῖρας μετὰ τῶν ἐχθρῶν, τοὺς παρηκολούθησαν ὅμως μετὰ πεντακιςιλίων καὶ μυρίων· στρατιωτῶν μέχρι τῆς ἀπελεύσεώς των ἀπὸ τῆς χώρας. [116]
Τῷ 550 ἔτει στράτευμα Σκλαβηνῶν μόλις εἰς τριςχιλίους συμποσούμενον διέβησαν τὸν ποταμὸν Ἴστρον, εἰςέβαλον εἰς τὴν Ἰλλυρίαν καὶ εἰς τὴν Θρᾴκην, κατετρόπωσαν τὰ Βυζαντινὰ στρατεύματα ὅσα ἠθέλησαν ν᾿ ἀντισταθῶσι, ἐκυρίευσαν τὸ ἐπιθαλάσσιον φρούριον Τόπερον [117] ἔσφαξαν μέγα πλῆθος αἰχμαλώτων, ἐζώγρησαν καὶ πολλοὺς ἀλλὰ ἀφοῦ ἔπραξαν ταῦτα πᾶντα " ἐπ᾿ οἴκου ἀπεκομίσθησαν ἅπαντες."
Τῷ 551 ἔτει Σκλαβηνῶν ὅμιλος " ὅσος οὔπω πρότερον ἀφίκετο ἐς Ῥωμαίων τὴν γῆν, "ἐπὶ σκοπῷ τοῦ νὰ ἐκπορθήσῃ τὴν Θεσσαλονίκην καὶ τὰς περὶ αὐτὴν πόλεις. Μόνη ἡ ἀγγελία ὅτι ἔρχεται κατ᾿ αὐτῶν ὁ ἀνδρεῖος ἀνεψιὸς τοῦ βασιλέως Γερμανὸς τοὺς ἐβίασε ν᾿ ἀλλάξωσι σχέδιον καὶ νὰ διευθυνθῶσι πρὸς τὰ ὄρη τῆς Δαλματίας· μετ᾿ ὀλίγον δὲ ἑνωθέντες μὲ ἄλλους ὁμοφύλους των κατόπιν εἰσβαλόντας, ὥρμησαν αὖθις εἰς λεηλασίαν καὶ ἐπροχώρησαν μέχρι τῶν μακρῶν τειχῶν· ἀλλ᾿ ἐκεῖ τοὺς ἐκτύπησαν οἱ Ῥωμαῖοι "καὶ τῶν μὲν πολεμίων πολλοὺς ἔκτειναν, Ῥωμαίων δὲ τῶν αἰχμαλώτων μέγα τι διεσώσαντο χρῆμα. Οἱ δὲ λοιποὶ βάρβαροι ξὺν τῇ ἄλλῃ λείᾳ ἐπ᾿ οἴκου ἀπεκομίσθησαν." [118]
Τῷ 552 ἔτει Σκλαβηνῶν πολὺς ὅμιλος ἐπέσκηψαν εἰς τὴν Ἰλλυρίαν· ὁ Ἰουστινιανὸς ἔπεμψε κατ᾿ αὐτῶν στράτευμα ἀρχηγούμενον, μεταξὺ Ἄλλων καὶ ὑπὸ τῶν παίδων τοῦ ἤδη ἀποβιώσαντος Γερμανοῦ καὶ τὸ στράτευμα τοῦτο ἔκτεινε μὲν πολλοὺς τῶν ἐχθρῶν καὶ ἐζώγρησε, ἀλλὰ δὲν ἐτόλμησε φαίνεται νὰ ἔλθῃ εἰς χεῖρας μετὰ τῶν πολεμίων οἵτινες λεηλατήσαντες τὴν χώραν καὶ ἐξανδραποδίσαντες ἀνάριθμα πλήθη «ἐπ᾿ οἴκου ἀπεκομίσθησαν ξὺν πάσῃ τῇ λείᾳ.» [119]
Καὶ ταῦτα μὲν κατὰ Προκόπιον. Τῷ δὲ 558 ἔτει ἐγένετο μεγάλη Οὕννων εἰςβολή, τὴν ὁποίαν ἐπιμελῶς διηγεῖται ὁ Ἀγαθίας [120] ἐν τῇ έ. τῶν ἱστοριῶν του. Ζαβεργᾶν ὁ τῶν βαρβάρων ἐκείνων ἡγεμὼν σὺν πλείστοις ὅσοις ἱππόταις ἐπιδραμὼν καὶ παραμειψάμενος Μυσίαν τε καὶ Σκυθίαν, τῇ Θρᾴκη προσέβαλεν.Ἐκεῖ δὲ διελὼν τὸν ςρατόν του εἰς τρία, ἔστειλε μίαν μοῖραν αὐτοῦ ἀνὰ τὴν Ἑλλάδα, ἄλλην εἰς τὴν Θρᾳκικὴν χερσόνησον καὶ αὐτὸς ἐπὶ κεφαλῆς ἑπτακιςχιλίων ἱπποτῶν διευθύνθη πρὸς τὴν Κωνσταντινούπολιν. Ἀλλ᾿ οἱ μὲν ἀνὰ τὴν Ἑλλάδα ἐσταλμένοι δὲν ἐκατόρθωσαν οὐδὲν ἐξιαφήγητον, οὐδὲ τὰς Θερμοπύλας ἠδυνήθησαν νὰ ἐκπορθήσωσιν· ἡ δὲ κατὰ τῆς Χερσονήσου ὁρμήσασα μοῖρα ἀπεκρούσθη χάρις εἰς τὴν φρόνησιν καὶ τὴν ἀνδρίαν Γερμανοῦ τοῦ Δωροθέου· ἡ δὲ τὴν βασιλίδα πολιορκήσασα ἡττήθη ἐπίσης ἀπὸ τὸν πολιὸν ἤδη νικητὴν τῶν Βανδάλων καὶ Γότθων Βελισσάριον· ἅπασαι δὲ αἱ μοῖραι αὗται συνενωθεῖσαι αὖθις εἰς τὴν Θρᾴκην καὶ λεηλατήσασαι τὴν χώραν «τῆς οἴκαδε εἴχοντο πορείας·».
Μετὰ τὴν τελευταίαν ταύτην εἰσβολὴν τῶν Οὕννων, τὸ κεκμηκὸς σῶμα τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους ἠρέμησεν ἐν τῇ Εὐρώπῃ εἴκοσιν ὁλόκληρα ἔτη. Ἀλλὰ τὸ 578 ἔτος ἑκατὸν περίπου χιλιάδες Σλάβων εἰσέβαλον αὖθις εἰς τὴν Θρᾴκην. Τὰ σωζόμενα τοῦ Μενάνδρου [121] περιέχουσιν περὶ τῆς εἰςβολῆς ταύτης ὀλίγα μὲν τινὰ, ἀλλ᾿ ἱκανὰ νὰ μᾶς φωτίσωσι περὶ τῆς ἐκβάσεως αὐτῆς. «Κεραϊζομένης, λέγει, τῆς Ἑλλάδος ὑπὸ Σκλαβηνῶν καὶ ἁπανταχόσε ἀλλεπαλήλων αὐτῇ ἐπηρτημένων τῶν κινδύνων, ὁ Τιβέριος οὐδαμῶς δύναμιν ἀξιόμαχον ἔχων οὐδὲ πρὸς μίαν μοῖραν τῶν ἀντιπάλων, μὴ τί γε καὶ πρὸς πᾶσαν, οὔτε μὴν οἷός τε ὢν πολέμοις σφισὶν ὑπαντιάζειν τῷ ἀνὰ τοὺς ἑῴους πολέμους τὰς Ῥωμαίων τετράφθαι δυνάμεις, πρεσβεύεται ὡς Βαϊανὸν τὸν ἡγεμόνα τῶν Ἀβάρων, τηνικαῦτα οὐδυςμενῶς ἔχοντα πρὸς Ῥωμαίους, ἄλλως δὲ τῇ καθ᾿ ἡμᾶς πολιτείᾳ χαίρειν ἐθέλοντα δῆθεν εὐθὺς ἐκ προοιμίων τῆς αὐτοῦ Τιβερίου βασιλείας· ταύτῃ τοι καὶ πείθει γὲ αὐτὸν κατὰ Σκλαβηνῶν ἄρασθαι πόλεμον, ὡς ἄν ὁπόσοι τὴν Ῥωμαίων δῃοῦσι τοῖς οἰκείοις ἀνθελκόμενοι κακοῖς, ἐπαρκέσαι τε βουλόμενοι τῇ πατρῴα κατὰ τὸ μᾶλλον παύσαιντο μὲν τοῦ τὴν Ῥωμαϊκὴν λεηλατεῖν, οἱ δὲ περὶ τῆς οἰκείας τὸν κίνδυνον ἀναδέξονται.»
Ὁ ἡγεμὼν τῶν Ἀβάρων ἐδέχθη προθύμως καὶ ἐξετέλεσε τὴν ἐντολὴν τῆς Βυζαντινῆς αὐλῆς, ὄχι τόσον διὰ νὰ εὐχαριστήσῃ αὐτὴν ὅσον διὰ νὰ ἐκδικηθῇ τοὺς κινήσαντας τὴν ὀργὴν καὶ ἀπέχθειάν του Σλάβους καὶ νὰ ὠφεληθῇ ἀπὸ τὰ πλούτη τὰ ὁποῖα πρὸ τόσου χρόνου δὲν ἔπαυον ἀρύοντες ἀπὸ τὸ Βυζαντινὸν Κράτος, αὐτοὶ πώποτε ἄχρι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης μὴ παθόντες λεηλασίαν τινὰ, κατὰ Μένανδρον.
Αἱ ἀπὸ τοῦ 52 μέχρι τοῦ 593 εἰςβολαὶ τῶν Σλάβων ἐξετάθησαν ἤδη ἀνωτέρω ἐν πλάτει (σελίδες 18 - 46 τῆς παρούση πραγματείας). Ἐκεῖ ἀπεδείξαμεν ὅτι καθ᾿ ὅλον τοῦτο τὸ δωδεκαετὲς διάστημα οἱ σλάβοι πέραν μὲν τῆς Θρᾴκης δὲν ἐπροχώρησαν ποτέ, ἐξεβλήθησαν δὲ καὶ ἀπὸ τῆς Θρᾴκης καὶ ἐνικήθησαν ἐπὶ τέλους ἐν τῇ ἰδίᾳ αὐτῶν χώρᾳ. Ἀπὸ δὲ τὸ 593 ἔτος μέχρι τοῦ 600 οἱ Ῥωμαῖοι δν ἔπαυσαν σχεδὸν διαβαίνοντες τὸν Ἴστρον καὶ κατατροποῦντες τοὺς Σλάβους εἰς αὐτὰ τῆς Δακίας τὰ βάθη. [122]
Τοιαῦτα τὰ τῶν Σλάβων μέχρι τοῦ τέλους τοῦ ἕκτου αἰῶνος· εἰςήρχοντο ἐκ διαλειμμάτων ἐντὸς τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους, ἐλεηλάτουν, ἀλλ᾿ ἢ καταστρέφοντο ἢ ἀπήρχοντο. Ἄλλως φρονοῦσιν ὅ,τε Φαλλμεραϋέρος καὶ ὁ Ζιγκεϊζένος. «Ὁ Προκόπιος, λέγει ὁ πρῶτος (ἐν σελ. 161), μαρτυρεῖ ῥητῶς ὅτι ἐπὶ τῆς ἐποχὴς του οἱ βάρβαροι κατῴκουν παρὰ τὸν Ῥήχιον ποταμὸν πλησίον τῆς Θεσσαλονίκης αὐτῆς, ὅτι τὰ Τέμπη ἦσαν ἔρημα καὶ ὅτι οἱ κάτοικοι τῆς Λαρίσσης δὲν ἐτόλμων νὰ ἐξέλθωσι εἰς τὰ χαριέστατα αὐτῶν περίχωρα διὰ τὸν φόβον τῶν εἰς τὰ πέριξ ὄρη κατοικούντων Σλάβων. Ἡ πρότερον ἀνθηρὰ Διοκλητιανούπολις ἀπώλεσεν εἰς μίαν ἐπιδρομὴν τῶν βαρβάρων τούτων ὅλους αὐτῆς τοὺς κατοίκους καὶ ἦτο ἤδη ἐπὶ τῆς ἐποχῆς του ἐλεεινὸν ἐρείπιον.» Ὁ Προκόπιος ὅμως δὲν λέγει τίποτε ἀπὸ ὅλα ταῦτα. Ἰδοὺ τὸ περὶ Θεσσαλονίκης καὶ τοῦ ποταμοῦ Ῥηχίου κέιμενόν του. «Ῥεῖ δέ τις ποταμός, Θεσσαλονίκης οὐκ ἄποθεν, Ῥήχιος ὄνομα· ὃς δὴ χώραν ἀγαθήν τε καὶ γεώδη περιερχόμενος, τὰς ἐκβολὰς εἰς τὴν θάλασσαν τὴν ἐκείνη ποιεῖται. Προςήνης δὲ ὁ ποταμὸς ἐστι, γαλήνιός τε ὕδωρ καὶ πότιμον· ἐν γῇ χθαμαλῇ ἀρόματα πολλά, ἕλος εὔνομον. Καὶ ταύτῃ μὲν εὐδαιμονίας ἡ χώρα, εὖ ἔχει. Βαρβάροις δὲ λίαν εὐέφοδος οὖσα ἐτύγχανεν, οὔτε φρούριον ἐν σημείοις τεσσαράκοντα, οὔτε ἄλλό τι ἔρυμα ἔχουσα· Διὸ δὴ ὁ βασιλεὺς παρά τε τὰς τοῦ Ῥηχίου ποταμοῦ ἐκβολὰς καὶ τὴν τῆς θαλάσσης ἠϊόνα φρούριον ῴκοδομήσατο ἐχυρώτατον, καινουργήσας αὐτός, ὅπερ Ἀρτεμίσιον ἐπωνόμασται.» [123] Ὁ Προκόπιος λοιπὸν δὲν λέγει ὅτι παρὰ τὸν Ῥήχιον κατῴκουν βάρβαροι, ἀλλ᾿ ὅτι ἡ παρ᾿ αὐτῷ χώρα ἦτο εὐέφοδος εἰς τοὺς βαρβάρους οἵτινες συνεχῶς εἰςέβαλλον εἰς τὸ Βυζαντινὸν κράτος. Περὶ Λαρίσσης ἰδοὺ τί ἀναγινώσκω εἰς αὐτόν. " Ὡράϊσται δὲ αὐτῷ (τῷ Πηνειῷ) περιῤῥεομένη πόλις ἡ Λάρισσα. . . εὔφορός τε οὖν ἐστιν ἡ χώρα, καρπων παντοδαπῶν καὶ ποτίμοις ὕδασι κατακορὴς ἄγαν· ὧν περ ὀνίνασθαι ὡς ἥκιστα εἶχον περίφοβοι ὄντες οἱ τῇ δε ᾠκημένοι, καραδοκοῦντες ᾀεὶ τοὺς βαρβάρους ἐγκεῖσθαί σφισιν· ἐπεὶ οὐδαμῆ τῶν ταύτῃ χωρίων ὀχύρωμα ἦν, ὅπη ἂν καὶ καταφυγόντες σωθήσονται. Ἀλλὰ καὶ Λάρισσαν καὶ Καισάρειαν, πεπονηκότων σφίσιν ἄγαν τῶν ἐρυμάτων, σχεδὸν καὶ ἀτειχίστους εἶναι συνέβαινε· βασιλεὺς δὲ Ἰουστινιανὸς ἄμφω τείχη ἰσχυρότατα ποιησάμενος, γνησίᾳ τῇ χώρᾳ εὐδαιμονίᾳ ξυνῴκισεν." [124] Καὶ ἐν ταῦθα λοιπὸν ὁ λόγος περὶ τῆς ἀπειλουμένης τὸν Ἴστρον ἐλεηλάτουν τὰς ἐπαρχίας τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους, καὶ ὄχι περὶ βαρβάρων κατοικούντων εἰς τὰ πέριξ ὄρη. Τελευταῖον περὶ Διοκλητια νουπόλεως εὑρίσκω εἰς τὸν Προκόπιον τὰ ἑξῆς. «Πόλις δὲ ἦν τις ἐπὶ Θεσσαλίας, Διοκλητιανούπολις ὄνομα, εὐδαίμων μὲν τὸ παλαιὸν γεγενημένη, προϊόντος δὲ τοῦ χρόνου βαρβάρων οἱ ἐπιπεσόντων καταλυθεῖσα καὶ οἰκητόρων ἔρημος γεγονυῖα ἐπὶ μακρότατον.» [125] Ἡ πόλις αὕτη κατεστράφη, ὡς καὶ ἄλλαι τινὲς, εἰς μίαν ἐπιδρομὴν τῶν βαρβάρων, ἀλλ᾿ ὄχι ὑπὸ Σλάβων κατοικούντων εἰς τὰ πέριξ ὄρη, ὠς βεβαιοῖ ὁ Φαλλεραϋέρος.
Ἐν σελ. 169 ἀξιοῖ ὁ Φαλλμεραϋέρος ὅτι οἱ τὸ 578 ἔτος ἐπιδράμοντες Σλάβοι, εἰςέβαλον πιθανῶς καὶ εἰς τὴν Πελοπόννησον, ἂν καὶ ὁ Μένανδρος δὲν λέγῃ τοῦτο ῥητῶς· μετὰ μίαν δὲ σελίδα, τρέπων τὴν πιθανότητα, ταύτην εἰς βεβαιότητα καὶ παραδεχόμενος ἤδη ὄχι ἁπλῆν εἰςβολὴν, ἀλλὰ μόνιμον ἐγκατάστασιν, ἀποφαίνεται μὲ τὸ σύνηθες ποιητικόν του ὕφος. «Ἀπὸ τῆς ἐποχῆς ταύτης ἐκάλυψεν ὅλην τὴν ἀπὸ Θερμοπυλῶν μέχρι Ταινάρου ἀρχαίαν Ἑλλάδα αἱμοσταγὲς νέφος, μετὰ τὴν διάλυσιν τοῦ ὁποίου βλέπομεν τοὺς κατοίκους τῆς γῆς ἐκείνης ἐντελῶς ἀλλοιωθέντας κατά τε τὰ ἤθη καὶ τὴν γλῶσσαν, καὶ τὴν θρησκείαν κλπ. κλπ.» Ἀλλὰ τὰ πλάσματα τῆς φαντασίας δὲν κατισχύουσιν τῆς ἱστορικῆς ἀληθείας. Ὁ Μένανδρος λέγει ῥητῶς ὅτι ὁ ἡγεμὼν τῶν Ἀβάρων εἰσέβαλε τὸ 578 ἔτος, κατ᾿ αἴτησιν τοῦ βασιλέως Τιβερίου, εἰς τὴν χώραν τῶν Σλάβων διὰ νὰ βιάσῃ τοὺς ἀποδημήσαντας νὰ ἐπανέλθωσιν εἰς τὰς ἑστίας των πρὸς ὑπεράσπισιν τῶν οἰκογενειῶν καὶ τῆς περιουσίας αὐτῶν. Εἶναι ἀληθὲς ὅτι τὸ κολοβωμένον τεμάχιον τοῦ Μενάνδρου δὲν προςθέτει ἂν οἱ Σλάβοι οὗτοι τῳόντι ἐπανῆλθον, ἀλλὰ τὸ πρᾶγμα εἶναι τόσον πιθανὸν ὥστε αὐτὸς ὁ Φαλλμεραϋέρος ἀναγκάζεται νὰ παραδεχθῇ (ἐν σελ. 170) ὅτι οἱ κατὰ τὴν Θρᾴκην εὑρισκόμενοι Σλάβοι, ἐπανέκαμψαν πρὸς ὑπεράσπισιν τῆς χώρας των. Ἐκτὸς τούτου, πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ ὑποθέσωμεν μόνιμον ἐγκατάστασιν τῶν Σλάβων τούτων ἐνῷ τὰς μὲν ἰδίας οἰκογενείας ἀφῆκαν οἴκοι, ἐντὸς δὲ τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους δὲν ἠσχολοῦντο εἰς ἄλλο, κατὰ τὸν συγραφέα μας, εἰμὴ εἰς τὸ νὰ ἐξολοθρεύσωσιν τὴν ἐγχώριον φυλήν. Εἰμποροῦμεν νὰ παραδεχθῶμεν μόνιμον ἐγκατάστσιν ἄνευ οἰκογενείας;
Ἡ ἀνυπόστατος γνώμη τοῦ Φαλλμεραϋέρου ὅτι οἱ Σλάβοι κατέκτησαν τὴν Πελοπόννησον μεταξὺ τῶν ἐτῶν 584 -593 καὶ ἰδίως τὸ 589 ἔτος ἀνῃρέθη ἤδη ἀνωτέρω ἐν πλάτει. Ὁ δὲ Ζιγκεϊζένος λέγει (ἐν σελ. 689) ὅτι ἡ ἐπὶ τοῦ Ἑλληνικοῦ ἐδάφους πρώτη τῶν Σλάβων ἐγκατάστασις ἀνατρέχει ἴσως εἰς τὴν ἐποχὴν ταύτην τοῦ ἔτους 578. Ἀλλ᾿ ὁ συγγραφεὺς οὗτος ἀποφαίνεται ἐν γένει περὶ τοῦ ζητήματος τούτου μὲ τόσους δισταγμούς, καὶ μὲ τόσας ἀμφιβολίας ὥςτε κυρίως δὲν εἰμποροῦμεν νὰ γνωρίσωμεν ποία εἶναι ἡ ὁριστικὴ γνώμη του. Οὕτως ἐνῷ ἐκφέρει ἤδη τὴν εἰκασίαν ταύτην, ἐν σελ. 704 λέγει ὅτι ἡ ἐπὶ τοῦ Ἑλληνικοῦ ἐδάφους πρώτη ἐποίκησις τῶν Σλάβων δύναται εὐλόγως νὰ ἀνατρέξῃ μέχρι τῆς ἐποχῆς τῶν ἐπὶ τοῦ Χαγάνου Ἀβαροσλαβικῶν πολέμων, ἐποχῆς μεταγενεστέρας τῆς ἀνωτέρω μνημονευθείσης καὶ ἐνῷ εἰς τὴν τελευταίαν ταύτην γνώμην του περιλαμβάνει προδήλως καὶ τὴν Πελοπόννησον [126]. ἐν σελ., 171 πάλιν ἐπιφέρει ὅτι ἡ Χερσόνησος αὕτη δὲν ἐκατοικήθη ὑπὸ τῶν Σλάβων εἰμὴ κατὰ τὰ ἔτη 746 καὶ 747.
Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι καθ᾿ ὅλας τὰς μαρτυρίας καὶ καθ᾿ ὅλας τὰς πιθανότητας μόνιμος ἐγκατάστασις Σλάβων εἰς τὸ Βυζαντινὸν Κράτος ἐντὸς τοῦ ἕκτου αἰῶνος δὲν ἐγένετο οὐδεμία. Αἱ ἐποικήσεις τῶν φυλῶν τούτων ἤρξαντο ἐντὸς τῆς ἑπομένης ἑκατονταετηρίδος καὶ ἐξετελέσθησαν ὄχι διὰ κατακτήσεως τῆς Βυζαντινῆς χώρας, ὄχι βίᾳ τῆς Βυζαντινῆς κυβερνήσεως, ἀλλὰ δυνάμει συμβάσεων μετ᾿ αὐτῆς πρὸς ἐκτέλεσιν οἰκείων αὐτῆς βουλευμάτων γενομένων.
" Ὅτι οἱ Χρωβάτοι οἱ εἰς τὰ Δελματίας νῦν κατοικοῦντες μέρη, λέγει ὁ Πορφυρογέννητος, ἀπὸ τῶν ἀβαπτίστων Χρωβάτων καὶ τῶν ἄσπρων ἐπονομαζομένων κατάγονται. . . οἱ δὲ αὐτοὶ Χρωβάτοι εἰς τὸν βασιλέα τῶν Ῥωμαίων Ἡράκλειον πρόςφυγες παρεγένοντο προτοῦ τοὺς Σέρβλους προςφυγεῖν εἰς τὸν αὐτὸν βασιλέα Ἡράκλειον, κατὰ τὸν καιρὸν ὃν οἱ Ἄβαρες πολεμήσαντες ἀπ᾿ ἐκεῖσε (ἀπὸ τῆς Δαλματίας) τοὺς Ῥωμάνους ἐναπεδίωξαν· οὓς ὁ βασιλεὺς Διοκλητιανὸς ἀπὸ Ῥώμης ἀγαγὼν, ἐκεῖσε κατεσκήνωσε, διὸ καὶ Ῥωμάνοι ἐκλήθησαν διὰ τὸ ἀπὸ Ῥώμης μετοίκους αὐτοὺς γενέσθαι ἐν ταῖς τοιαύταις χώραις ἤγουν τῆς νῦν καλουμένης Χρωβατίας καὶ Σερβλίας· παρὰ δὲ τῶν Ἀβάρων ἐκδιωχθέντες οἱ αὐτοὶ Ῥωμάνοι ἐν ταῖς ἡμέρας τοῦ αὐτοῦ βασιλέως Ῥωμαίων Ἡρακλείου, αἱ τούτων ἔρημοι καθεστήκασι χῶραι. Προς τάξει οὖν τοῦ βασιλέως Ἡρακλείου, οἱ αὐτῇ Χρωβάτοι καταπολεμήσαντες καὶ ἀπὸ τὰ ἐκεῖσε τοὺς Ἀβάρους ἐκδιώξαντες, Ἡρακλείου τοῦ βασιλέως κελεύσει ἐν τῇ αὐτῇ τῶν Ἀβάρων χώρᾳ εἰς ἣν νῦν οἰκοῦσι, κατεσκήνωσαν... ὁ δὲ βασιλεὺς Ἡράκλειος ἀποστείλας καὶ ἀπὸ ῥώμης ἀγαγὼν ἱερεῖς καὶ ἐξ αὐτῶν ποιήσας ἀρχιεπίσκοπον καὶ ἐπίσκοπον καὶ πρεσβυτέρους καὶ διακόνους τοὺς Χρωβάτους ἐβάπτισε. . . ὅτι ὁ ἄρχων Χρωβατίας ἐξ ἀρχῆς ἤγουν ἀπὸ τῆς βασιλείας Ἡρακλείου τοῦ βασιλέως, δουλικῶς ἐστιν ὑποτεταγμένος τῷ βασιλεῖ Ῥωμαίων."
Καὶ κατωτέρω ὁ αὐτὸ διηγεῖται [127] " Ἰστέον ὅτι οἱ Σέρβλοι ἀπὸ τῶν ἄσπρων ἐπονομαζομένων κατάγονται, τῶν τῆς Τουρκίας ἐκεῖθεν κατοικούντων εἰς τὸν παρ᾿ αὐτοῖς Βόϊκι τόπον ἐπονομαζόμενον. . . ἐκεῖσε οὖν καὶ οὗτοι οἱ Σέρβλοι τὸ ἀπ᾿ ἀρχῆς κατῴκουν. Δύο δὲ ἀδελφῶν τὴν ἀρχὴν τῆς Σερβλίας ἐκ τοῦ πατρὸς διαδεξαμένων, ὁ εἷς αὐτῶν τὸ τοῦ λαοῦ ἀναλαβόμενος ἥμισυ εἰς Ἡράκλειον τὸν βασιλέα Ῥωμαίων προςέφυγεν, ὃν καὶ προςδεξάμενος ὁ αὐτὸς Ἡράκλειος βασιλεὺς παρέσχε τόπον εἰς κατασκήνωσιν ἐν τῷ θέματι Θεσσαλονίκης τὰ Σέρβλια, ἃ ἔκτοτε τὴν τοιαύτην προςηγορίαν παρείληφε. Σέρβλοι δὲ τῇ τῶν Ῥωμαίων διαλέκτῳ δοῦλοι προςαγορεύονται· ταύτην δὲ τὴν ἐπωνυμίαν ἔσχον οἱ Σέρβλοι διὰ τὸ δοῦλοι γενέσθαι τοῦ βασιλέως Ῥωμαίων· μετὰ δὲ χρόνον τινα ἔδοξε τοὺς αὐτοὺς Σέρβλους εἰς τὰ ἴδια διὰ απελθεῖν καὶ τούτους ἀπέστειλεν ὁ βασιλεύς· ὅτε δὲ διεπέρασαν τὸν Δούναβιν ποταμόν, μετάμελοι γενόμενοι ἐμήνυσαν Ἡρακλείῳ τῷ βασιλεῖ διὰ τοῦ στρατηγοῦ τοῦ τότε τὸ Βελάγραδον κρατοῦντος, δοῦναι αὐτοῖς ἑτέραν γῆν εἰς κατασκήνωσιν· καὶ ἐπειδὴ ἡ νῦν Σερβλία καὶ Παγανία καὶ ἡ ὀνομαζομένη Ζαχλούμων χώρα καὶ Τεοβουνία, καὶ ἡ τῶν Κινελιτῶν ὑπὸ τὴν ἐξουσίαν τοῦ βασιλέως Ῥωμαίων ὑπῆρχον. . . κατεσκήνωσεν ὁ βασιλεὺς τοὺς αὐτοὺς Σέρβλους ἐν ταῖς τοιαύταις χώραις καὶ ἦσαν τῷ βασιλεῖ Ῥωμαίων ὑποτασσόμενοι· οὓς ὁ βασιλεὺς πρεσβύτας ἀπὸ Ῥώμης ἀγαγὼν ἐβάπτισε καὶ διδάξας αὐτοὺς τὰ τῆς εὐσεβείας τελεῖν καλῶς, αὐτοῖς τῶν χρόνων πίστιν ἐξέθετο. . . ὅτι ὁ ἄρχων Σερβλίας ἐξ ἀρχῆς ἤγουν ἀπὸ τῆς βασιλείας Ἡρακλείου τοῦ βασιλέως δουλικῶς ἐστιν ὑποτεταγμένος τῷ Ῥωμαίων βασιλεῖ."
Τοιουτοτρόπως ἐπῴκησαν δι᾿ ὅλου τοῦ ἑβδόμου αἰῶνος οἱ Σλάβοι εἰς διαφόρους βορείους ἐπαρχίας τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους καὶ ἰδίως μεταξὺ ἄλλων εἰς τὸ θέμα τοῦ Στρυμόνος, Ἰουστινιανοῦ τοῦ Ῥινοτμήτου [128] ἐν " τοῖς ὄρεσι τοῦ Στρυμόνος καὶ ταῖς διαβάθραις τῶν κλεισουρῶν τούτους ἐγκατοικίσαντος. " Ὄχι κατάκτησις, ὄχι καταστροφαί, ὄχι ἐξόντωσις τοῦ ἑλληνικοῦ γένους, ἀλλὰ εἰρηνικαὶ συμβάσεις μεταξὺ τῆς Βυζαντινῆς Κυβερνήσεως καὶ τῶν βορείων ἐκείνων ἐπήλυδων ἐπεσφράγισαν ἤδη τὸ συμβεβηκὸς τοῦτο. Ἡ δὲ διαφορὰ τῆς εἰρηνικῆς ταύτης ἐποικήσεως ἀπὸ τὰς ἐντὸς τοῦ προλαβόντος αἰῶνος πολεμίας ἴχνος, εἶναι εὐεξήγητος. Οἱ Σλάβοι δὲν ἦσαν ἐθνος ἕν, συμπαγὲς καὶ ὑπὸ ἐθνάρχην ἕνα διατελοῦν, ἀλλὰ διῃρημένον εἰς φυλὰς πολλάς, ἐχούσας ἰδίους φυλάρχους καὶ ἴδια συμφέροντα. [129] Ἐξερχόμενοι εἰς πόλεμον δὲν ὡδηγοῦντο ὑπὸ ἑνὸς ἀρχηγοῦ, οὔτε ὑπήκουον εἰς μίαν γενικὴν προςταγὴν καὶ ἓν γενικὸν σχέδιον, οὔτε ἐμάχοντο συντεταγμένοι, ἀλλ᾿ ἀγεληδόν, ἕκαστος κατὰ τὴν ἰδίαν αὐτοῦ βούλησιν καὶ τὴν ἀτομικὴν γενναιότητα καὶ τόλμην. [130] Τοιοῦτος ἐσωτερικὸς ὀργανισμός, τοιοῦτος τρόπος πολέμου καθίστησιν τὰ ἔθνη ἥκιστα ἰσχυρὰ πρὸς κατάκτησιν ἀλλοτρίων χωρῶν καὶ μόνιμον ἐν αὐταῖς διὰ τοῦ πολέμου ἐγκατάστασιν. Ἀφ᾿ ἑτέρου οἱ Σλάβοι οὐδὲ συμφέρον κἀνὲν εἶχον κατ᾿ ἀρχὰς νὰ ἐγκαταλέιψωσι τὴν πλουσία χώραν τὴν ὁποίαν κατῴκουν καὶ τὴν ὁποίαν, κατὰ Μένανδρον, μέχρι τοῦ τέλους τοῦ ἕκτου αἰῶνος ἐχθρὸς κανένας δὲν εἶχεν ἔτι ἐκπορθήσει. Οἱ Σλάβοι ὅθεν ἠδύναντο τότε νὰ διαβαίνωσιν ἀπὸ καιρὸν εἰς καιρὸν τὸν Ἴστρον, νὰ λεηλατῶσι τὰς ἐπαρχίας τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους, νὰ φέρωσι οἴκαδε πολλοὺς αἰχμαλώτους καὶ πλούσια λάφυρα, ἀλλὰ δὲν ἠδύναντο εἰς πολεμίαν ὄντες θέσιν μὲ τὸ Βυζάντιον καὶ νὰ ἐποικήσωσι σταθερῶς ἐντὸς τῶν ἐπαρχιῶν του διότι ἡ μόνιμος δορυκτησία προϋποτίθησιν ἑνότητα διευθύνσεως καὶ ἐνεργείας καὶ πνεῦμα στρατιωτικὸν εὐρύ, τῶν ὁποίων αἱ φυλαὶ ἐκεῖναι ἦσαν ὅλως ἀλλότριαι. [131] Προςδὲ τούτοις τίποτε δὲν ὑπεχρέου αὐτοὺς τότε ἀκόμη, ὡς προεῖπον, νὰ παραιτήσωσι τὴν εὐδαίμονα αὐτῶν γῆν ενόσῳ ἠδύναντο καὶ ταύτης ν᾿ ἀπολαμβάνωσι τῶν ἀγαθῶν καὶ τοῦ Βυζαντινοῦ πλούτου νὰ τρυγῶσι ἐκ διαλειμμάτων τοὺς καρπούς. Ἀλλ᾿ ἀπὸ τῆς ἐνάρξεως τῆς ἑβδόμης ἑκατονταετηρίδος ἡ θέσις τῶν μεταβάλλεται. Πορθοῦσιν ἤδη αὐτοὺς οἱ Ἄβαρες ὑπὸ τοῦ εὐτυχοῦς καὶ μεγαλοφυοῦς αὐτῶν Χαγάνου ὁδηγούμενοι [132] καὶ δουλόνουσι τὴν χώραν των ἐπὶ ἱκανὸν χρόνον· ἐπέρχονται μετέπειτα οἱ κραταιῶς βασιλευόμενοι Βούλγαροι καὶ εἰς νέον ζυγὸν ὑποβάλλουσι τὰς ἀγερώχους ἐκείνας κεφαλάς. Ἔκτοτε ἦτο φυσικὸν πολλοὶ Σλάβοι, προτιμῶντες τὴν ἀνετωτέραν δεσποτείαν τοῦ Βυζαντίου, νὰ ζητήσωσι σταθερὰν ἐντὸς τοῦ Ῥωμαϊκοῦ κράτους ἐποίκησιν· ἀλλὰ συγχρόνως ἐννοοῦντες ὅτι ἡ μετανάστευσίς των αὕτη δὲν ἠδύνατο νὰ κατορθωθῇ ἄνευ τῆς συναινέσεως τῆς Βυζαντινῆς κυβερνήσεως, κατέφυγον εἰς εἰρηνικὰς αἰτήσεις περὶ τούτου καὶ προτάσεις. Οἱ Βυζαντινοὶ εἶχον συμφέρον νὰ δεχθῶσι τὰς προτάσεις ταύτας καὶ διὰ νὰ κατοικίσωσι πολλὰς χώρας τῆς εὑρείας αὐτῶν ἐπικρατείας ἐρημωθείσας ἀπὸ τὰς προλαβούσας πολυειδεῖς εἰςβολὰς καὶ διὰ νὰ προςκτήσωσιν ὡς ἐκ τῶν ἀρειμανίων ἐκείνων ἐποίκων νέα στοιχεῖα στρατιωτικῆς ῥώμης· τοιαῦτα ἀμοιβαῖα συμφέροντα παρήγαγον βαθμηδὸν τὸ μέγα γεγονὸς τῆς εποικήσεως Σλαβικῶν τινῶν φυλῶν ἐντὸς τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους. Τούτων προεκτεθέντων, ἔρχομαι εἰς τὸ κύριον ἡμῶν ζήτημα, τὴν ἐποίκησιν τῶν φυλῶν τούτων εἰς τὴν Πελοπόννησον. Καὶ ἂν δὲν εἴχομεν περὶ τούτου εἰδικήν τινα μαρτυρίαν, τὰ προηγούμενα μόνα ἦσαν ἱκανὰ νὰ μᾶς πείσωσι ὅτι καὶ εἰς τοῦτο τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους τὸ μέρος ἡ μετανάστευσις ἐγένετο εἰρηνικῶς, ὑπὸ τὴν διεύθυνσιν τῆς Βυζαντινῆς Κυβερνήσεως καὶ ὄχι διὰ πολεμίας εἰςβολῆς καὶ κατακτήσεως. Ἀλλὰ ἡ ῥῆσις τοῦ Πορφυρογεννήτου συμπληροῦσα τὴν πεποίθησίν μας, αἴρει ἐκ μέσου πᾶσαν ἀμφιβολίαν· Ἐσθλαβώθη, λέγει, ἡ χώρα ὅτε ὁ λοιμικὸς θάνατος ἐπὶ Κοπρωνύμου τοῦ βασιλέως πᾶσαν ἐβόσκετο τὴν οἰκουμένην. Θέλομεν ἐκτιμήσει ἀκριβῶς τὴν ἔννοιαν τῶν λόγων τούτων καὶ βεβαιωθῆ ὅτι ὁ Πορφυρογέννητος δὲν ἀναφέρει ἐνταῦθα τὸν λοιμικὸν θάνατον, μόνον διὰ νὰ προσδιορίσῃ τὴν ἐποχὴν καθ᾿ ἣν ἐγένετο ἡ ἐποίκησις, ἀλλὰ καὶ διὰ νὰ ὑποδείξῃ τό τε περιστατικὸν τὸ δόσαν ἀφορμὴν εἰς τὸ γεγονὸς καὶ τὸν τρόπον μὲ τὸν ὁποῖον τὸ γεγονὸς τοῦτο ἐξετελέσθη, ὅταν παρατηρήσωμεν ποῖαι χῶραι τῆς Πελοποννήσου ἐκατοικήθησαν ὑπὸ τῶν Σλάβων καὶ ποῖα ἰδίως μέρη αὐτῆς ἐμάστισεν ἡ φθοροποιὸς ἐκείνη νόσος.
Καθ᾿ ὅσον ἠξεύρομεν, αἱ φυλαὶ αὗται ἐκατοίκησαν τὸ πρῶτον εἰς τὴν Ἠλείαν, εἰς τὴν Μεσσηνίαν καὶ εἰς τὴν Λακωνίαν. Εἰς αὐτὰ τοὐλάχιστον μόνον τὰ μέρη τῆς Πελοποννήσου ἀναφέρονται ὑπὸ τῶν ἀρχαιοτέρων μαρτυριῶν. Εἰς τὰς δυτικὰς ἐπαρχίας μνημονεύονται ῥητῶς ὑπὸ τοῦ συγγραφέως τῆς ἐπιτομῆς τοῦ Στράβωνος ἐν τῷ δεκάτῳ αἰῶνι. [133] " Νῦν δὲ οὐδὲ ὄνομά ἐστιν Πισατῶν καὶ Καυκώνων καὶ Πυλίων. Ἅπαντα γὰρ ταῦτα Σκύθαι νέμονται." Σλάβοι έγκατεστημένοι εἰς τὴν Ἠλείαν καὶ εἰς τὴν Πυλίαν ἦσαν πιθανώτατα καὶ οἱ προςβάλοντες τὰς Πάτρας περὶ τὰς ἀρχὰς τοῦ ἐννάτου αἰῶνος καὶ ὑποχρεωθέντες μετὰ τὴν ἧτταν των, νὰ δουλεύωσι τὴν ἐκκλησίαν τοῦ ἁγ. Ἀνδρέου. Εἰς δὲ τὴν Λακωνίαν ἀναφέρονται ὑπὸ Κωνσταντίνου τοῦ Πορφυρογεννήτου, ὅςτις διηγούμενος τὴν ἐπὶ Μιχαὴλ τοῦ βασιλέως σταλεῖσαν εἰς τὴν Πελοπόννησον Σλάβους ἐπιφέρει. "Μόνοι δὲ οἱ Ἐζερῖται καὶ οἱ Μιληγγοὶ κατελήφθησαν (ἀνυπότακτοι) υπὸ τὴν Λακεδαιμονίαν καὶ τὸ Ἔλος καὶ ἐπειδὴ ὄρος ἐστὶν ἐκεῖσε μέγα καὶ ὑψηλότατον, καλούμενον Πενταδάκτυλος καὶ εἰςέρχεται ὥςπερ τράχηλος εἰς τὴν θάλασσαν ἕως πολλοῦ διαστήματος, διὰ δὲ εἶναι τὸν τόπον δύςκολον, κατῴκησαν εἰς τὰς πλευρὰς τοῦ αὐτοῦ ὄρους ἐν μὲν τῷ ἑνὶ μέρει οἱ Μιληγγοί, ἐν δὲ τῷ ἑτέρῳ οἱ Ἐζερῖται." [134] Κατὰ τὴν μαρτυρίαν ταύτην οἱ Σλάβοι τῆς Λακωνίας κατῴκουν τὸ πρῶτον ἀποστήσαντες, προςεβλήθησαν ὑπὸ τοῦ Βυζαντινοῦ στρατηγοῦ, κατέφυγον εἰς τοὺς βράχους τοῦ Ταϋγέτου ὅπου ἤλπισαν ὅτι θέλουν εὗρει ἀσφαλὲς κατὰ τῆς Βυζαντινῆς κυριαρχίας ἄσυλον. Ἐκεῖ ἐπὶ τοῦ Ταϋγέτου ἐμφωλευμένους τοὺς εὗρον οἱ Φράγκοι κατὰ τὸν δέκατον τρίτον αἰῶνα [135]. Οἱ Σλάβοι λοιπὸν ἐπῴκησαν, τὸ πρῶτον, κατὰ τὰς ἀρχαιοτέρας μαρτυρίας, εἰς τὰς δυτικὰς καὶ μεσημβρινὰς ἐπαρχίας τῆς Πελοποννήσου. Ἂν καὶ ἀλλαχοῦ αὐτῆς ἀπαντῶμεν Σλαβικά τινα ὀνόματα, ταῦτα ἐξηγοῦνται εὐκόλως ὡς ἐκ τῶν μεταναστεύσεων αὐτῶν τῶν ἰδίων Σλάβων τῆς Πελοποννήσου ἀπὸ ἐπαρχίας εἰς ἐπαρχίαν [136], ὡς ἐκ τῆς μεταγενεστέρας ἐποικήσεως καὶ ἄλλων Σλαβικῶν ἢ Σλαβιστὶ λαλουσῶν φυλῶν [137], τελευταῖον ὡς ἐκ τῆς ἐπελεύσεως τῶν Ἁλβανῶν οἵτινες βεβαίως ἔφερον μεθ᾿ ἑαυτῶν καὶ τινὰ Σλαβικὰ ὀνόματα τῆς Ἠπείρου εἰς τὴν Πελοπόννησον. Περὶ πάντων τούτων θέλει γενῆ πλατύτερον λόγος ἐν τῷ Βῷ. καὶ Γῷ. βιβλίῳ τῆς παρούσης μελέτης. Ἐνταῦθα περιορίζομαι νὰ παρατηρήσω ὅτι ἡ ἀρχαία, ἡ πρώτη τῶν Σλάβων ἐποίκησις ἰδίως ἀναφαίνεται εἰς τὰς δυτικὰς καὶ τὰς νοτείους ἐπαρχίας.
Αὐτὰς δὲ ταύτας τὰς ἐπαρχίας ἐμάστισε καὶ ἡ λοιμώδης νόσος τοῦ 746 ἔτους. Ἡ νόσος αὕτη ἤρξατο, κατὰ τὸν Θεοφάνην [138] ἀπὸ Σικελίας καὶ Καλαβρίας καὶ εἰςβαλοῦσα ἀπὸ τῶν δυτικῶν παραλίων εἰς τὴν Πελοπόννησον ἐπενείματο τὴν χώραν μέχρι τῆς Μονεμβασίας. Ὁ Φαλλμεραϋέρος φρονεῖ κατ᾿ ἀρχὰς ὅτι ἡ νόσος ἐμάστισεν ἰδίως τὴν περὶ τὴν Μονεμβασίαν χώραν, δηλαδή, προςθέτει, τὰ ἀνατολικὰ παράλια τῆς Πελοποννήσου. Ἀλλὰ, κατὰ τὴν συνήθειάν του παρεξηγεῖ τὰ κείμενα τὰ ὁποῖα ῥητῶς λέγουν ὅτι τὸ νόσημα, ἐπισκῆψαν ἐκ δυσμῶν, ὥρμησεν ἐπὶ τὴν Μονεμβασίαν. Καὶ ἤθελεν εἶσθαι ὅλως ἀπίθανον τῳόντι νὰ πάθωσιν ἰδίως τὰ ἀνατολικὰ παράλια, ἐνῷ τὸ κακὸν ἤρχετο ἐκ δυσμῶν, ἡ δὲ ἡμετέρα ἑρμηνεία εἶναι τόσον σύμφωνος μὲ τὰ πράγματα ὥςτε ὁ Φαλλμεραϋέρος αὐτὸς ἀναγκάζεται νὰ ὁμολογήσῃ ἐν σελ. 209, ἐναντίον τῶν πρότερον ῥηθέντων, ὅτι ἡ μεσημβρινὴ παραλία ἔπαθεν ἰδίως ὡς ἐκτοῦ λοιμου ἐκείνου.
Τὴς μεσημβρινῆς τῳόντι ταύτης πλευρᾶς καὶ τῆς δυτικῆς πρέπει νὰ ἠλαττώθησαν οἱ κάτοικοι κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην καὶ ἐπειδὴ εἰς αὐτὰς βλέπομεν τὰς ἀρχαιοτέρας Σλαβικὰς ἐποικίας, ἡ ἔννοια τῆς μαρτυρίας τοῦ Πορφυριγεννήτου προκύπτει πασίδηλος ἀπὸ τῆς συμπτώσεως ταύτης βλέπομεν ἤδη ὅτι ἡ Πελοπόννησος ἐσθλαβώθη ὄχι ἁπλῶς εἰς τὴν ἐποχὴν τοῦ λοιμικοῦ θανάτου, ἀλλὰ καὶ ἕνεκα τῆς ἐρημώσεως τῆς ἐπισυμβάσης εἴςτινας αὐτῆς ἐπαρχίας, ὡς ἐκ τοῦ κακοῦ τούτου. Ἀλλ᾿ ἡ αἰτία αὕτη καὶ σύμπτωσις δὲν ἐξηγεῖ ἀρκετὰ καὶ τὸν τρόπο αὐτὸν τῆς ἐποικήσεως δὲν ὑποδεικνύει ἀρκετὰ ὅτι ἡ ἐποίκησις ἔγινε ὄχι διὰ βιαίας εἰςβολῆς καὶ κατακτήσεως, ἀλλὰ διὰ εἰρηνικῆς μεταναστεύσεως, τὴν ὁποίαν πιθανώτατα ἐπροκάλεσε καὶ βεβαίως ἐδιεύθυνεν αὐτὴ ἡ Βυζαντινὴ κυβέρνησις; Τῳόντι, ἡ πολεμία εἰςβολὴ τῶν ἐθνῶν τούτων δὲν ἠδύναντο νὰ ἔχῃ ἄλλον σκοπὸν εἰμὴ τὴν ἁρπαγήν, τὴν λαφυραγωγίαν, τὸν ἐξανδραποδισμόν. Ἤθελεν ἆραεἶσθαι τοὐλάχιστον παράδοξον, ἂν οἱ Σλάβοι ἐξέλεγον, διὰ νὰ εἰςβάλωσιν εἰς τὴν Πελοπόννησον καὶ νὰ λαφυραγωγήσωσι, τὴν ἐποχὴν τοῦ λοιμοῦ καθ᾿ ἣν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι καὶ ἰδίως οἱ εὔποροι, ὅσοι ἐπεβίων, ἔφευγον [139] καὶ ἑπομένως ὁ τόπος ἐρημώθη καὶ ἀπὸ τῆς ἀποδημίας ἐπίσης καὶ ἀπὸ τοῦ θανάτου. Ἤθελεν εἶσθαι ὁμοίως ἀνεξήγητον ἂν οἱ Σλάβοι ἐπέδραμον κατ᾿ ἐκείνην τὴν ἐποχὴν ὡς πολέμιοι, πῶς νὰ μὴ διευθυνθῶσι πρὸς τὴν διαφυγοῦσαν τὸν λοιμὸν Ἀργολίδα, ὅπου κατὰ τὴν ὁμολογίαν αὐτοῦ τοῦ Φαλλμεραϋέρου πώποτε δὲν ἐκατεστάθησαν, ἀλλὰ πρὸς τῆς ἐρημωθείσας ἐπαρχίας τῆς δύσεως καὶ μεσημβρίας; πῶς τελευταῖον αὐτοί, ἔθνος ἐξόχως γεωργικόν, [140] εἰσβαλόντες εἰς τὴν Πελοπόννησον αὐθαιρέτως καὶ πολεμίως καὶ ἑπομένως ἐλεύθεροι νὰ καταλάβωσι ὁποίας ἤθελον χώρας, νὰ προτιμήσωσι τὰ ἀπώτατα ὄρη τῆς Λακωνίας ἀπὸ τὴν πρόχειρον καὶ εὔφορον πεδιάδα τοῦ Ἄργους. Ὅλα ταῦτα εἶναι ἀπίθανα καὶ παράλογα.
Ἐκτὸς τούτου, εἰς τὴν Βυζαντινὴν ἱστορίαν τῆς ἐποχῆς ἐκείνης δὲν ἀπαντῶμεν τὸ παραμικρὸν ἴχνος Σλαβικῆς τινος εἰςβολῆς καὶ ὅμως ἡ εἰσβολὴ αὕτη διὰ νὰ φθάσῃ ἕως εἰς τὸ ἀκρωτήριον τοῦ Ταινάρου ἔπρεπε νὰ ᾖναι ἀρκετὰ μεγάλη καὶ δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ ἀποσιωπηθῇ ἀπὸ τοὺς χρονογράφους οἵτινες ἐμνημόνευσαν ὅλων τῶν λοιπῶν καὶ πολλῶν μάλιστα ὅλως ἀσημάντων.
Ὅλαι λοιπὸν αἱ πιθανότητες ἀποκρούουν τὴν πολεμίαν τῶν Σλάβων ἐποίκησιν εἰς τὴν Πελοπόνησον, καὶ τὸ κατ᾿ ἐμὲ δὲν ἀμφιβάλλω ὅτι ἡ ἐποίκησις αὕτη ὑπηγορεύθη ἀπὸ συμφέροντα οὐσιώδη αὐτῆς τῆς Βυζαντινῆς κυβερνήσεως. Ἀφ᾿ ἑνὸς ἐγεννήθη ἡ ἀνάγκη νὰ κατοικηθῶσι μέρη τινὰ τῆς Πελοποννήσου ἐρημωθέντα ὡς ἐκ τοῦ λοιμοῦ, ἀφ᾿ ἑτέρου οἱ Σλάβοι οἱ κατοικίσαντες τὰς βορείους ἐπαρχίας τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους, στερεωθέντες ἅπαξ ἐν τῇ χώρᾳ καὶ πολλαπλασιασθέντες, ἤρχισαν πρὸ χρόνου νὰ στασιάζωσι, ν᾿ ἀποποιῶνται τὴν πληρωμὴν τῶν φόρων καὶ ἐν γένει νὰ παραγνωρίζωσι τὴν Βυζαντινὴν κυριαρχίαν. Ἡ κυβέρνησις ἠσθάνετο πρὸ καιροῦ τὴν ἀνάγκην τοῦ νὰ ἐλαττώσῃ τὰς δυνάμεις αὐτῶν καὶ τὰ πλήθη, μετατοπίζουσα τινὰς εἰς ἄλλας ἐπαρχίας. Οὕτως ἐπὶ τοῦ Ῥινοτμήτου Ἰουστινιανοῦ, περὶ τὰ τέλη τοῦ ἑβδόμου αἰῶνος, εἶχε ἤδη μετοικίσει τινὰς ἀπὸ τοῦ θέματος τῆς Θεσσαλονίκης εἰς τὸ ἐν τῇ Ἀσίᾳ θέμα τοῦ Ὀψικίου [141] Οὕτως ἐπίσης βραδύτερον, τῷ 762 προςρυέντων εἰς τὸν βασιλέα Κωνσταντῖνον τὸν Κοπρώνυμον 280.000 περίπου Σλάβων, ἐνεκατέστησεν αὐτοὺς ὄχι πλέον εἰς τὰς Εὐρωπαϊκὰς ἐπαρχίας, ἀλλὰ παρὰ τὸν ἐν Βιθυνία Ἀρτάνην ποταμόν. Δύο λοιπὸν οὐσιώδη συμφέροντα ὑπηγόρευσαν εἰς τὴν Βυζαντινὴν κυβέρνησιν τὴν μετοίκησιν Σλάβων τινῶν εἰς τὴν Πελοπόννησον, ἡ ἐρήμωσις τινῶν ἐπαρχιῶν αὐτῆς, ὁ ἐπικίνδυνος πολλαπλασιασμός των εἰς τὰς βορείους ἐπαρχίας. Οἱ δὲ Σλάβοι δὲν ἐδυςκολεύθησαν νὰ ἐνδώσωσιν εἰς τὰς περὶ τούτου ἀποφάσεις της, διότι μακρυνόμενοι τοιουτοτρόπως ἀπὸ τὸ κέντρον τῆς Βυζαντινῆς ἐξουσίας συνελάμβανον ἐλπίδας πλειοτέρας ἀνεξαρτησίας, διότι ἐπρόκειτο νὰ μεταβῶσιν εἰς χώραν πλουσιωτέραν ὡς ὀλιγώτερον παθοῦσαν ἀπὸ τὰς καταστροφὰς τῶν παρελθουσῶν ἑκατονταετηρίδων, διότι εἶναι πιθανώτατον ὅτι ἔλαβον παρὰ τῆς Κυβερνήσεως, ἐπειγομένης εἰς τὸ νὰ ἐπιτύχῃ τὸν διπλοῦν σκοπόν της, προνόμια μεγαλῄτερα ἀπὸ τὰ ὁποῖα εἶχον εἰς ἃς διετέλουν ἤδη ἐπαρχίας, διότι, τέλος, ἦσαν εὐκολωτάτοι, ὡ εἴδομεν, περὶ τὰς μεταβολὰς τῶν κατοίκων του.
Τοιουτοτρόπως ἐξετελέσθη ἡ ἐποίκησις τῶν Σλάβων εἰς τὴν Πελοπόννησον. Αἱ προηγούμεναι ἐποικήσεις εἰς τὰς βορείους ἐπαρχίας, ἡ σύμπτωσις ὅτι οἱ ἔποικοι ἐκατοίκησαν εἰς τὰ μέρη τὰ ὑπὸ τοῦ λοιμοῦ ἐρημωθέντα καὶ ἡ ἐντελὴς σιωπὴ τῶν χρονογράφων περὶ πολεμίας εἰςβολῆς Σλάβων κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην, τὰ πάντα, ἐνισχύουσι μεγάλως τὴν εἰκασίαν ταύτην. Ἡ δὲ μαρτυρία τοῦ Πορφυρογεννήτου συμβιβαζομένη ταμάλιστα μὲ τὴν ἑρμηνείαν ταύτην, ἐνῷ προςφέρει εἰς αὐτὴν νέαν ἰσχύν, λαμβάνει καὶ ἀπὸ ἐκείνης ὡς συμφωνούσης ἰδίως μὲ τὰ πράγματα, πολλὴν βαρύτητα καὶ καθίσταται ἀξία ἔτι μᾶλλον νὰ προτιμηθῇ τῆς σκοτεινῆς, τῆς ἀπιθάνου, τῆς καθ᾿ ὅλα λανθασμένης μαρτυρία, τοῦ πατριάρχου Νικολάου.
Μέγα δὲ ἔρεισμα λαμβάνει ὁ Πορφυρογέννητος ὡς πρὸς τὴν ἐποχὴν εἰς τὴν ὁποίαν ἀποδίδει τὸ ἱστορικὸν τοῦτο γεγονός, ὅταν τὸν συνδυάσωμεν ἀφ᾿ ἑνὸς μὲ ὅσα περὶ τῆς ἐποχῆς τῶν προτέρων εποικήσεων γινψσκομεν, ἀφ᾿ ἑτέρου μὲ τὰς λοιπὰς πληροφορίας ὅσας περὶ αὐτῶν τῶν Σλάβων τῆς Πελοποννήσου ἔχομεν. Ἡ μετανάστευσις τῶν Σλάβων εἰς τὰς βορείους ἐπαρχίας ἔπρεπε βεβαίως νὰ προηγηθῇ τῆς εἰς τὴν Πελοπόννησον μεταναστεύσεως· καὶ τῳόντι ἐπροηγήθη, διότι οἱ χρονογράφοι ἀναφέρουσι τοὺς Σλάβους τῶν βορείων ἐπαρχιῶν πολὺ πρὶν μνημονεύσωσι τῶν ἐν Πελοποννήσῳ. Ἐπειδὴ δὲ ὡς εἴδομεν, ἡ ἐποίκησις εἰς τὰς βορείους ἐπαρχίας ἔγινεν ἐντὸς τοῦ ἑβδόμου αἰῶνος, εἶναι ἀναμφιβόλως πολὺ πιθανώτερον ὅτι ἔφθασεν ἕως εἰς τὴν Πελοπόννησον ἐντὸς τοῦ ὀγδόου, ὡς λέγει ὁ Πορφυρογέννητος, παρὰ ἐντὸς τοῦ ἕκτου, ὡς λέγει ὁ Πατριάρχης. Προςτούτοις, οἱ Σλάβοι τῆς Πελοποννήσου ἀναφαίνονται τὸ πρῶτον εἰς τοὺς Χρονογράφους μικρὸν μετὰ τὴν ἐποχὴν καθ᾿ ἣν ὁ Πορφυρογέννητος λέγει ὅτι ἐπῴκησαν εἰς αὐτὴν δηλαδὴ τῷ 783 καὶ ἔκτοτε τοὺς βλέπομεν ἀκαταπαύστως ἀναφερομένους, ἐνῷ, ἂν παρεδεχόμεθα ὅτι εἰςέβαλον ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ ἕκτου αἰῶνος, ἔπρεπε συγχρόνως νὰ παραδεχθῶμεν ὅτι ἔμεινον ἀμνημόνευτοι ἐπὶ διακόσια σχεδὸν ἔτη, δηλαδὴ ἀπὸ τὰ 589 ἕως εἰς τὰ 783, ὅπερ ὅλως ἀπίθανον καὶ ἀπαράδεκτον.
Παραδεχόμενοι λοιπὸν τὴν μαρτυρίαν τοῦ Πορφυρογεννήτου καὶ ὡς καθ᾿ ἑαυτὴν μᾶλλον ἀξιόπιστον καὶ ὡς συμφωνοῦσαν μὲ τὰ πράγματα καὶ μὲ τὰς λοιπὰς ὅλας μαρτυρίας, συμπεραίνομεν,
Ὅτι ἡ πρώτη τῶν Σλάβων ἐποίκησις εἰς τὴν Πελοπόννησον ἐγένετο περὶ τὰ μέσα τοῦ ὀγδόου αἰῶνος, ἐπὶ Κοπρωνύμου τοῦ βασιλέως,
Ὅτι ἡ Βυζαντινὴ κυβέρνησις ἐπροκάλεσε καὶ διεύθυνε τὴν πρώτην καὶ κυρίαν ταύτην μετανάστευσιν διὰ νὰ κατοικίσῃ τὰ μέρη τῆς Πελοποννήσου τὰ ὑπὸ τοῦ λοιμοῦ τότε ἐρημωθέντα.
Μετὰ ταῦτα δὲν εἶναι ἀμφιβολία ὅτι οἱ ἔποικοι οὗτοι ἦλθον πολλάκις εἰς πολεμίας σχέσεις μετὰ τῶν κατοίκων τῶν διαφόρων ἐπαρχιῶν τῆς Πελοποννήσου καὶ μετὰ τῆς Βυζαντινῆς κυβερνήσεωςμ ὅτι οἱ ἐν τῇ στερεᾷ Ἑλλάδι ἐγκατεστημένοι Σλάβοι προςέβαλον ἐνίοτε τὰς ἐπαρχίας τῆς χερσονήσου, ὅτι τέλος οἱ Βούλγαροι, φυλὴ ὄχι Σλαβικὴ ἀλλὰ παραδεχθεῖσα τὴν Σλαβικήν, γλῶσσαν, ἐξέτεινον πρὸς καιρὸν τὰς κατακτήσεις των μέχρι τῆς Πελοποννήσου· ἀλλὰ τὰ μεταγενέστερα ταῦτα συμβεβηκότα δὲν μεταβάλλουσι τὸν ἀληθῆ χαρακτῆρα τῆς πρώτης καὶ κυρίας ἐποικήσεως.
Ἔρχομαι ἤδη εἰς τὴν ἐξιστόρησιν τῶν σχέσεων εἰς τὰς ὁποίας οἱ ἐν Πελοποννήσῳ Σλάβοι διετέλεσαν μετά τε τὴν ἐγχωρίων καὶ μετὰ τὴν Βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων· τὸ μέρος τοῦτο τοῦ ἔργουμου θέλει περιλάβει τὴν ἱστορίαν τῆς χερσονήσου ἐπὶ πολλὰς ἑκατονταετηρίδας· μεταβαίνω ὅθεν εἰς αὐτὸ εὐχαρίστως. Ὁπερικλεὴς ἱστοριογράφος τῆς Ῥώμης Νειβοῦρος ἔλεγεν, ὅτι ἀνακαλῶν εἰς τὴν ὕπαρξιν τὸ παρεληλυθὸς ἀπολαμβάνει τὴν εὐφροσύνην τῆς δημιουργίας· ἀλλ᾿ ὁ γράφων τὴν ἱστορίαν τῆς πατρίδος του αἰσθάνεται προςτούτοις τὴν ἡδονὴν ὅτι ἐκπληροῖ ἱερὸν πρὸς αὐτὴν χρέος.
Νεκτάριος Μαμαλούγκος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου