Ἡ Μοναχικὴ ζωὴ κατὰ τὸν Ἁγιορειτικό Τόμο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Π. Γεώργιος Καψάνης Μέρος Β'

Ἡ Μοναχικὴ ζωὴ κατὰ τὸν Ἁγιορειτικό Τόμο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. 

Μέρος Α'

Ὁ τόμος συντάσσεται «διά τούς ἐξ ἰδίας ἀπειρίας καί τῆς πρός τούς ἁγίους ἀπειθείας ἀθετοῦντας τάς τοῦ Πνεύματος μυστικάς ἐνεργείας κρεῖττον ἤ λόγος ἐν τοῖς κατά πνεῦμα ζῶσιν ἐνεργουμένας καί δι’ ἔργων φανερουμένας, ἀλλ’ οὐ διά λόγων ἀποδεικυμένας»2.
Σέ τέσσαρες σειρές ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς μᾶς εἶπε τά βασικά στοιχεῖα τῆς πλάνης τοῦ Βαρλαάμ, χωρίς νά τόν ὀνομάσῃ. Οἱ Βαρλααμῖται ἀπορρίπτουν τίς μυστικές ἐνέργειες τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, δηλαδή τίς ἐνέργειες πού δίδουν τήν ἐμπειρία τῆς θέωσεως, διότι δέν ἔλαβαν πεῖραν τῶν ἐνεργειῶν αὐτῶν, ἀλλά καί δέν πείθονται στούς ἁγίους πού ἔχουν αὐτές τίς ἐμπειρίες.
Οἱ μυστικές αὐτές ἐνέργειες, μέ τρόπο πού ὑπερβαίνει τόν λόγο, ἐνεργοῦνται σέ ὅσους ζοῦν πνευματικά καί φανερώνονται μέ ἔργα χωρίς νά ἀποδεικύνωνται μέ λόγια.
Προϋπόθεσις γιά νά γνωρίσῃ κανείς αὐτές τίς μυστικές ἐνέργειες δέν εἶναι ἡ κοσμική γνῶσις καί σοφία, ἀλλά ἡ ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ζωή. 
Γι’ αὐτό καί δέν ἀποδεικνύονται μέ διανοητικά ἐπιχειρήματα, ἀλλά φανερώνοται μόνο μέ ἔργα, δηλαδή τά ἔργα τῶν θεωμένων ἀνθρώπων.
Τό κείμενο τοῦ Τόμου πού ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ μία ἐκτενεστέρα ἀνάλυσι τῆς ἐπιγραφῆς.
Στόν πρόλογο ὁ ἅγιος Γρηγόριος συγκρίνει ὅσα συνέβησαν στήν Παλαιά Διαθήκη μέ ὅσα συμβαίνουν τώρα στόν χρόνο μεταξύ πρώτης καί δευτέρας παρουσίας τοῦ Χριστοῦ.
Ὅπως τά μυστήρια τῆς Καινῆς Διαθήκης καί συγκεκριμένα τό Τρισυπόστατον τοῦ Θεοῦ ἦσαν γνωστά κατά τούς χρόνους τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης μόνο στούς Προφήτας καί σέ ὅσους πίστευαν στούς λόγους τῶν Προφητῶν, ἔτσι καί τώρα τά μυστήρια τοῦ Πνεύματος ἤ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος εἶναι γνωστά κατά τρόπο μυστικό στούς ἀξίους.
Τά ὑπέρ νοῦν μυστήρια δέν μαθαίνονται μέ διανοητική γνῶσι, ἀλλά μέ πνευματική πεῖρα. Τήν πεῖρα αὐτή λαμβάνουν ὅσοι ἀπαρνοῦνται, ἀποτάσσονται τήν ἁμαρτία καί τόν κόσμο χάριν τῆς τελείας εὐαγγελικῆς ζωῆς, βεβαιώνουν τήν ἀποταγή μέ τήν ὑποταγή σέ πεπειραμένους πνευματικούς πατέρας καί σχολάζουν χωρίς μέριμνες καί μέ εἰλικρινῆ προσευχή «εὐαυτοῖς καί τῷ Θεῷ»3.
Αὐτοί γίνονται «ὑπέρ ἑαυτούς», δηλαδή ξεπερνοῦν μέ τήν Χάρι τοῦ Θεοῦ τήν φυλαυτία, τήν ἐγωκεντρική ζωή, τόν παλαιό ἄνθρωπο, καί γίνονται «ἐν Θεῷ», ἀφοῦ «διά τῆς πρός αὐτόν μυστικῆς ὑπέρ νοῦν ἑνώσεως, τά ὑπέρ νοῦν ἐμυήθησαν»4.
Στούς λόγους αὐτούς τοῦ ἁγίου Γρηγορίου περιγράφεται ὁ σκοπός τοῦ Ὀρθοδόξου μοναχοῦ καί ὁ τρόπος ἐπιδιώξεώς του. Ἐμεῖς ἄραγε ἔχουμε τό πνεῦμα αὐτό;
Ὑπάρχιε ὅμως καί ἄλλος ἔμμεσος τρόπος νά γνωρίσῃ κάποιος τά ὑπέρ νοῦν μυστήρια τοῦ Θεοῦ, ὅταν ὁ ἴδιος δέν πάσχῃ τήν θέωσι.  Νά ἐρωτᾷ μέ σεβασμό, πίστι καί ἀγάπη τούς μεμυημένους, καί νά πείθεται στούς λόγους των.  Βέβαια μία τέτοια μαθητεία προϋποθέτει ταπείνωσι, πού δέν τήν ἔχουν οἱ κατά καιρούς Βαρλααμῖται, καί ἔτσι ζοῦν καί θεολογοῦν ἀνθρωποκεντρικά.
Ἐν συνεχείᾳ ὁ ἅγιος Παλαμᾶς θά ἀπαντήσῃ ἔμμεσα σέ ὅσους τόν κατηγοροῦν ὅτι, μέ τό νά χρησιμοποιῇ τόν ὅρο «θεότητα» γιά τήν «θεοποιό χάρι», ὁμιλεῖ γιά δύο θεότητες. Ἀπό ταπείνωσι δέν λέγει ὅτι ἔχει προσωπική ἐμπειρία τῆς θείας Χάριτος, ἀλλά συγκαταλέγει τόν ἑαυτό του σέ ἐκείνους πού πείθονται στούς θεόπτας Ἁγίους. Ἔτσι διευκρινίζει ὅτι ἀκολουθεῖ τόν μέγα Διονύσιο τόν Ἀρεοπαγίτη, πού ὀνομάζει «θεότητα καί θεαρχίαν καί ἀγαθαρχίαν» ὄχι κάποια ἄλλη θεότητα ἀλλά τό τοῦ Θεοῦ «θεοποιόν δῶρον», δηλαδή τήν ἄκτιστο Χάρι καί ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ5.
Ἐπικαλεῖται μάλιστα καί τόν ἅγιο Μάξιμο τόν Ὁμολογητή, ὁ ὁποῖος ἀναφερόμενος στήν θεοποιό Χάρι τοῦ Θεοῦ ἀποφαίνεται
«ἄκτιστον εἶναι... καί ἀεί οὖσαν ἐκ τοῦ ἀεί ὄντως Θεοῦ» καί «ἀγέννητόν τε καί ἐνυπόστατον φῶς τοῖς ἀξίοις ἡνικ’ ἄν γένοιτο ἄξιοι φανερούμενον, ἀλλ’ οὐ τότε γινόμενον· τοῦτο τό φῶς οὗτος καί φῶς ὑπεραρρήτους δόξης καί Ἀγγέλων καθαρότητα ὀνομάζει»6.
Ὁμοίως ἐπικαλεῖται τόν μέγα Μακάριο τόν Αἰγύπτιο, πού τήν θεοποιόν Χάριν ὀνομάζει:
«τῶν ἀσωμάτων τροφήν καί τῆς θείας φύσεως δόξαν καί τοῦ μέλλοντος αἰῶνος καλλονήν, πῦρ θεῖον καί ἐπουράνιον, φῶς ἄρρητον καί νοερόν, ἀρραβῶνα Πνεύματος Ἁγίου, ἁγιαστικόν ἀγαλλιάσεως ἔλαιον»7.
Μετά τόν κάπως ἐκτενῆ αὐτόν πρόλογον ὁ Ἅγιος σέ 6 προτάσεις (μικρά κεφάλαια) θά ἀναφερθῇ στίς πλάνες τῶν Βαρλααμιτῶν καί θά τίς ἀναιρέσῃ. Κάθε ἕνα ἀπό τά μικρά αὐτά κεφάλαια ἀρχίζει μέ τό «Ὅστις».
Ὅστις λοιπόν συντάσσει –κατατάσσει μέ τούς αἱρετικούς Μασσαλιανούς αὐτούς πού λέγουν τήν θεοποιόν Χάριν ἄκτιστον καί ἀγένητον καί ἐνυπόστατον, αὐτός ἄς γνωρίζῃ ὅτι ἀντίκειται στούς Ἁγίους τοῦ Θεοῦ καί, ἐάν δέν μετανοήσῃ, «ἑαυτόν ἐκβάλλει τοῦ κλήρου τῶν σωζομένων καί ἐπίπτει τοῦ ἑνός καί μόνου τῶν ἁγίων φύσει Θεοῦ»8.
Ὁ ἅγιος ὁμιλεῖ αὐτστηρά.  Διότι χωρίς ὀρθόδοξο δόγμα καί ὀρθόδοξο πίστι δέν εἶναι δυνατόν νά ἔχουμε  ὀρθόδοξο εὐσέβεια καί ζωή.  Ἡ θεία Χάρις εἶναι ἄκτιστος. Κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο εἶναι ἀναγκαιοτάτη αὐτή ἡ πίστις, διότι ἄν ἡ Χάρις δέν εἶναι ἄκτιστος κανένα ἀπό τά θεοπρεπῆ μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας δέν ἠμπορεῖ νά ὑπάρξῃ.
Ἐάν ἡ Χάρις ε ἶναι κτιστή, πῶς θά θεωθῇ ὁ κτιστός ἄνθρωπος; Καί πῶς ἡ πνευματική καί μοναχική ζωή δέν θά ἐκπέσῃ ἀπό πνευματικό καί ὀντολογικό γεγονός σέ ἠθική γυμναστική, σέ ἀνθρωποκεντρική δρᾶσι;

__________________________________________________________________________

2. Γρηγ. Παλαμᾶ Ἁγιορείτικος Τόμος.... ἐν Φιλοκαλίᾳ, ἔκδ. ΑΣΤΗΡ, Α.Ε. Παπαδημητρίου, Ἀθῆναι, 1976, σελ. 188, στίχ.4.
3.Ἔνθ’ ἀνωτ. σελ. 189, στίχ. 2.
4.Ἔνθ’ ἀνωτ.στίχ.7.
5.Ἔνθ’ἀνωτ. στίχ.10.
6.Ἔνθ’ ἀνωτ.στίχ.15.
7.Ἔνθ’ ἀνωτ. στίχ. 20.
8.Ἔνθ’ ἀνωτ. στίχ. 24.

 Ἐκδόσεις Ἱερᾶς Μονῆς Ὁσίου Γρηγορίου

Ἅγιον Ὄρος
2000

σελ. 89-104

Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς - Ἀρχιμ. Γεώργιος Καψάνης